PORCI CATONIS CENSORIS DE AGRI CVLTVRA.

[PRAEFATIO] Est interdum praestare mercaturis rem quaerere, nisi tam periculosum 
sit, et item foenerari, si tam honestum. Maiores nostri sic habuerunt et ita in 
legibus posiuerunt: furem dupli condemnari, foeneratorem quadrupli. Quanto 
peiorem ciuem existimarint foeneratorem quam furem, hinc licet existimare. Et 
uirum bonum quom laudabant, ita laudabant: bonum agricolam bonumque colonum; 
amplissime laudari existimabatur qui ita laudabatur. Mercatorem autem strenuum 
studiosumque rei quaerendae existimo, uerum, ut supra dixi, periculosum et 
calamitosum. At ex agricolis et uiri fortissimi et milites strenuissimi 
gignuntur, maximeque pius quaestus stabilissimusque consequitur minimeque 
inuidiosus, minimeque male cogitantes sunt qui in eo studio occupati sunt. Nunc, 
ut ad rem redeam, quod promisi institutum principium hoc erit. 
[1] Praedium quom parare cogitabis, sic in animo habeto: uti ne cupide emas neue 
opera tua parcas uisere et ne satis habeas semel circumire; quotiens ibis, 
totiens magis placebit quod bonum erit. Vicini quo pacto niteant, id animum 
aduertito: in bona regione bene nitere oportebit. Et uti eo introeas et 
circumspicias, uti inde exire possis. Uti bonum caelum habeat; ne calamitosum 
siet; solo bono, sua uirtute ualeat. Si poteris, sub radice montis siet, in 
meridiem spectet, loco salubri; operariorum copia siet, bonumque aquarium, 
oppidum ualidum prope siet; aut mare aut amnis, qua naues ambulant, aut uia bona 
celerisque. Siet in his agris qui non saepe dominum mutant: qui in his agris 
praedia uendiderint, eos pigeat uendidisse. Uti bene aedificatum siet. Caueto 
alienam disciplinam temere contemnas. De domino bono bonoque aedificatore melius 
emetur. Ad uillam cum uenies, uideto uasa torcula et dolia multane sient: ubi 
non erunt, scito pro ratione fructum esse. Instrumenti ne magni siet, loco bono 
siet. Videto quam minimi instrumenti sumptuosusque ager ne siet. Scito idem 
agrum quod hominem, quamuis quaestuosus siet, si sumptuosus erit, relinqui non 
multum. Praedium quod primum siet, si me rogabis, sic dicam: de omnibus agris 
optimoque loco iugera agri centum, uinea est prima, uel si uino multo est; 
secundo loco hortus irriguus; tertio salictum; quarto oletum; quinto pratum; 
sexto campus frumentarius; septimo silua caedua; octauo arbustum; nono glandaria 
silua. 
[2] Pater familias, ubi ad uillam uenit, ubi larem familiarem salutauit, fundum 
eodem die, si potest, circumeat; si non eodem die, at postridie. Ubi cognouit 
quo modo fundus cultus siet, opera quaeque facta infectaque sient, postridie 
eius diei uilicum uocet, roget quid operis siet factum, quid restet, satisne 
temperi opera sient confecta, possitne quae reliqua sient conficere, et quid 
factum uini, frumenti aliarumque rerum omnium. Ubi ea cognouit, rationem inire 
oportet operarum, dierum. Si ei opus non apparet, dicit uilicus sedulo se 
fecisse, seruos non ualuisse, tempestates malas fuisse, seruos aufugisse, opus 
publicum effecisse. Ubi eas aliasque causas multas dixit, ad rationem operum 
operarumque reuoca. Cum tempestates pluuiae fuerint, quae opera per imbrem fieri 
potuerint: dolia lauari, picari, uillam purgari, frumentum transferri, stercus 
foras efferri, stercilinum fieri, semen purgari, funes sarciri, nouos fieri, 
centones, cuculiones familiam oportuisse sibi sarcire; per ferias potuisse 
fossas ueteres tergeri, uiam publicam muniri, uepres recidi, hortum fodiri, 
pratum purgari, uirgas uinciri, spinas runcari, expinsi far, munditias fieri; 
cum serui aegrotarint, cibaria tanta dari non oportuisse. Ubi cognita aequo 
animo sient quae reliqua opera sient, curari uti perficiantur. Rationes putare 
argentariam, frumentariam, pabuli causa quae parata sunt; rationem uinariam, 
oleariam, quid uenerit, quid exactum siet, quid reliquum siet, quid siet quod 
ueneat; quae satis accipiunda sient, satis accipiantur; reliqua quae sient, uti 
compareant. Si quid desit in annum, uti paretur; quae supersint, uti ueneant; 
quae opus sient locato, locentur; quae opera fieri uelit et quae locari uelit, 
uti imperet et ea scripta relinquat. Pecus consideret. Auctionem uti faciat: 
uendat oleum, si pretium habeat; uinum, frumentum quod supersit, uendat; boues 
uetulos, armenta delicula, oues deliculas, lanam, pelles, plostrum uetus, 
ferramenta uetera, seruum senem, seruum morbosum, et si quid aliud supersit, 
uendat. Patrem familias uendacem, non emacem esse oportet. 
[3] Prima adulescentia patrem familiae agrum conserere studere oportet. 
Aedificare diu cogitare oportet, conserere cogitare non oportet, sed facere 
oportet. Ubi aetas accessit ad annos XXXVI, tum aedificare oportet, si agrum 
consitum habeas. Ita aedifices, ne uilla fundum quaerat nec fundus uillam. 
Patrem familiae uillam rusticam bene aedificatam habere expedit, cellam 
oleariam, uinariam, dolia multa, uti lubeat caritatem exspectare: et rei et 
uirtuti et gloriae erit. Torcularia bona habere oportet, ut opus bene effici 
possit. Olea ubi lecta siet, oleum fiat continuo, ne corrumpatur. Cogitato 
quotannis tempestates magnas uenire et oleam deicere solere. Si cito sustuleris 
et uasa parata erunt, damni nihil erit ex tempestate et oleum uiridius et melius 
fiet. Si in terra et tabulato olea nimium diu erit, putescet, oleum fetidum 
fiet. Ex quauis olea oleum uiridius et bonum fieri potest, si temperi facies. In 
iugera oleti CXX uasa bina esse oportet, si oletum bonum beneque frequens 
cultumque erit. Trapetos bonos priuos inpares esse oportet, si orbes contriti 
sient, ut conmutare possis, funes loreos priuos, uectes senos, fibulas duodenas, 
medipontos priuos loreos. 
Trochileas Graecanicas binis funis sparteis ducunt: orbiculis superioribus 
octonis, inferioribus senis citius duces; si rotas uoles facere, tardius 
ducetur, sed minore labore. 
[4] Bubilia bona, bonas praesepis, faliscas clatratas, clatros inesse oportet 
pede. Si ita feceris, pabulum boues non eicient. Villam urbanam pro copia 
aedificato. 
In bono praedio si bene aedificaueris, bene posiueris, ruri si recte 
habitaueris, libentius et saepius uenies; fundus melis erit, minus peccabitur, 
fructi plus capies; frons occipitio prior est. Vicinis bonus esto; familiam ne 
siueris peccare. Si te libenter uicinitas uidebit, facilius tua uendes, opera 
facilius locabis, operarios facilius conduces; si aedificabis, operis, iumentis, 
materie adiuuabunt; siquid bona salte usus uenerit, benigne defendent. 
[5] Haec erunt uilici officia. Disciplina bona utatur. Feriae seruentur. Alieno 
manum abstineat, sua seruet diligenter. Litibus familia supersedeat; siquis quid 
deliquerit, pro noxa bono modo uindicet. Familiae male ne sit, ne algeat, ne 
esuriat; opere bene exerceat, facilius malo et alieno prohibebit. Vilicus si 
nolet male facere, non faciet. Si passus erit, dominus inpune ne sinat esse. 
Pro beneficio gratiam referat, ut aliis recte facere libeat. Vilicus ne sit 
ambulator, sobrius siet semper, ad cenam nequo eat. Familiam exerceat, 
consideret, quae dominus imperauerit fiant. Ne plus censeat sapere se quam 
dominum. Amicos domini, eos habeat sibi amicos. Cui iussus siet, auscultet. Rem 
diuinam nisi Conpitalibus in conpito aut in foco ne faciat. Iniussu domini 
credat nemini: quod dominus crediderit, exigat. Satui semen, cibaria, far, 
uinum, oleum mutuum dederit nemini. Duas aut tres familias habeat, unde utenda 
roget et quibus det, praeterea nemini. Rationem cum domino crebro putet. 
Operarium, mercennarium, politorem diutius eundem ne habeat die. Nequid emisse 
uelit insciente domino, neu quid dominum celauisse uelit. Parasitum nequem 
habeat. Haruspicem, augurem, hariolum, Chaldaeum nequem consuluisse uelit. 
Segetem ne defrudet: nam id infelix est. Opus rusticum omne curet uti sciat 
facere, et id faciat saepe, dum ne lassus fiat; si fecerit, scibit in mente 
familiae quid sit, et illi animo aequiore facient. Si hoc faciet, minus libebit 
ambulare et ualebit rectius et dormibit libentius. Primus cubitu surgat, 
postremus cubitum eat. Prius uillam uideat clausa uti siet, et uti suo quisque 
loco cubet et uti iumenta pabulum habeant. Boues maxima diligentia curatos 
habeto. Bubulcis opsequito partim, quo libentius boues curent. Aratra uomeresque 
facito uti bonos habeas. Terram cariosam caue ne ares, neue plostrum neue pecus 
inpellas. Si ita non caueris, quo inpuleris, trienni fructum amittes. Pecori et 
bubus diligenter substernatur, ungulae curentur. Scabiem pecoris et iumentis 
caueto; id ex fame et si inpluit fieri solet. opera omnia mature conficias face. 
Nam res rustica sic est, si unam rem sero feceris, omnia opera sero facies. 
Stramenta si deerunt, frondem illigneam legito, eam substernito ouibus bubusque. 
Stercilinum magnum stude ut habeas. Stercus sedulo conserua; cum exportabis, 
purgato et conminuito; per autumnum euehito. Circum oleas autumnitate ablaqueato 
et stercus addito. Frondem populneam, ulmeam, querneam caedito per tempus: eam 
condito non peraridam, pabulum ouibus. Item faenum cordum, sicillimenta de 
prato, ea arida condito. Post imbrem autumnum rapinam, pabulum lupinumque 
serito. 
[6] Agrum quibus locis conseras, sic obseruari oportet. Ubi ager crassus et 
laetus est sine arboribus, eum agrum frumentarium esse oportet. Idem ager si 
nebulosus est, rapa, raphanos, milium, panicum, id maxime seri oportet. In agro 
crasso et caldo oleam conditiuam, radium maiorem, Sallentinam, orcitem, poseam, 
Sergianam, Colminianam, albicerem, quam earum in iis locis optimam dicent esse, 
eam maxime serito. Hoc genus oleae in XXV aut in XXX pedes conserito. Ager oleto 
conserundo, qui in uentum fauonium spectabit et soli ostentus erit, alius bonus 
nullus erit. Qui ager frigidior et macrior erit, ibi oleam Licinianam seri 
oportet. Si in loco crasso aut calido seueris, hostus nequam erit et ferundo 
arbor peribit et muscus ruber molestus erit. Circum coronas et circum uias ulmos 
serito et partim populos, uti frondem ouibus et bubus habeas, et materies, siquo 
opus sit, parata erit. Sicubi in iis locis ripae aut locus umectus erit, ibi 
cacumina populorum serito et harundinetum. Id hoc modo serito: bipalio uortito, 
ibi oculos harundinis pedes ternos alium ab alio serito. Ibi corrudam serito, 
unde asparagi fiant. Nam conuenit harundinetum cum corruda, eo quia foditur et 
incenditur et umbram per tempus habet. Salicem Graecam circum harundinetum 
serito, uti siet qui uineam alliges. 
Vineam quo in agro seri oporteat, sic obseruato. Qui locus uino optimus dicetur 
esse et ostentus soli, Aminnium minusculum et geminum eugeneum, heluolum 
minusculum conserito. Qui locus crassus erit aut nebulosior, ibi Aminnium maius 
aut Murgentinum, Apicium, Lucanum serito. Ceterae uites, miscellae maxime, in 
quemuis agrum conueniunt. 
[7] Fundum suburbanum arbustum maxime conuenit habere; et ligna et uirgae uenire 
possunt, et domino erito qui utatur. In eodem fundo suum quidquid conseri 
oportet; uitem compluria genera Aminnium minusculum et maius et Apicium. Uuae in 
olla in uinaceis conduntur; eadem in sapa, in musto, in lora recte conduntur. 
Quas suspendas duracinas Aminnias maiores, uel ad fabrum ferrarium pro passis 
eae recte seruantur. Poma, mala strutea, cotonea Scantiana, Quiriniana, item 
alia conditiua, mala mustea et Punica (eo lotium suillum aut stercus ad radicem 
addere oportet, uti pabulum malorum fiat), pira uolaema, Aniciana sementiua 
(haec conditiua in sapa bona erunt), Tarentina, mustea, cucurbitiua, item alia 
genera quam plurima serito aut inserito. Oleas orcites, posias; eae optime 
conduntur uel uirides in muria uel in lentisco contusae, uel orcites ubi nigrae 
erunt et siccae, sale confriato dies V; postea salem excutito, in sole ponito 
biduum, uel sine sale in defrutum condito. Sorba in sapa condere uel siccare; 
arida facias. Item pira facias. 
[8] Ficos Marsicas in loco cretoso et aperto serito; Africanas et herculaneas, 
Sacontinas, hibernas, Tellanas atras pediculo longo, eas in loco crassiore aut 
stercorato serito. Pratum si inrigiuum habebis, si non erit siccum, ne faenum 
desiet, summitto. Sub urbe hortum omne genus, coronamenta omne genus, bulbos 
Megaricos, murtum coniugulum et album et nigrum, loream Delphicam et Cypriam et 
siluaticam, nuces caluas, Abellanas, Praenestinas, Graecas, haec facito uti 
serantur. Fundum suburbanum, et qui eum fundum solum habebit, ita paret itaque 
conserat, uti quam sollertissimum habeat. 
[9] Salicta locis aquosis, umectis, umbrosis, propter amnes ibi seri oportet; et 
id uideto uti aut domino opus siet aut ut uendere possit. Prata inrigiua, si 
aquam habebis, id potissimum facito; si aquam non habebis, sicca quam plurima 
facito. Hoc est praedium quod ubi uis expedit facere. 
[10] Quo modo oletum agri iugera CCXL instruere oporteat. Vilicum, uilicam, 
operarios quinque, bubulcos III, asinarium I, subulcum I, opilionem I, summa 
homines XIII; boues trinos, asinos ornatos clitellarios qui stercus uectent 
tris, asinum molarium I, oues C; uasa olearia instructa iuga V, ahenum quod 
capiat Q. XXX, operculum aheni, uncos ferreos III, urceos aquarios III, 
infidibula II, ahenum quod capiat Q. V, operculum aheni, uncos III, labellum 
pollulum I, amphoras olearias II, urnam quinquagenariam unam, trullas tris, 
situlum aquarium I, peluim I, matellionem I, trullium I, scutriscum I, matellam 
I, nassiternam I, trullam I, candelabrum I, sextarium I; plostra maiora III, 
aratra cum uomeribus VI, iuga cum loris ornata III, ornamenta bubus VI; irpicem 
I, crates stercerarias IIII, sirpeas stercerarias III, semuncias III, instrata 
asinis III; ferramenta: ferreas VIII, sarcula VIII, palas IIII, rutra V, rastros 
quadridentes II, falces faenarias VIII, stramentarias V, arborarias V, securis 
III, cuneos III, fistulam ferrariam I, forcipis II, rutabulum I, foculos II; 
dolia olearia C, labra XII, dolia quo uinacios condat X, amurcaria X, uinaria X, 
frumentaria XX, labrum lupinarium I, serias X, labrum eluacrum I, solium I, 
labra aquaria II, opercula doliis seriis priua; molas asinarias unas et 
trusatilis unas, Hispaniensis unas, molilia III, abacum I, orbes aheneos II, 
mensas II, scamna magna III, scamnum in cubiculo I, lectos loris subtentos IIII 
et lectos III; pilam ligneam I, fullonicam I, telam togalem I, pilas II, pilum 
fabrarium I, farrearium I, seminarium I, qui nucleos succernat I, modium I, 
semodium I; culcitas VIII, instragula VIII, puluinos XVI, operimenta X, mappas 
III, centones pueris VI. 
[11] Quo modo uineae iugera C instruere oporteat. Vilicum, uilicam, operarios X, 
bubulcum I, asinarium I, salictarium I, subulcum I, summa homines XVI; boues II, 
asinos plostrarios II, asinum molarium I; uasa torcula instructa III, dolia ubi 
quinque uindemiae esse possint culeum DCCC, dolia ubi uinaceos condat XX, 
frumentaria XX, opercula doliorum et tectaria priua, urnas sparteas VI, amphoras 
sparteas IIII, infidibula II, cola uitilia III, colia qui florem demat III, 
urceos mustarios X; plostra II, aratra II, iugum plostrarium I, iugum uinarium 
I, iugum asinarium I, orbem aheneum I, molile I; ahenum quod capiat culleum I, 
operculum aheni I, uncos ferreos III, ahenum coculum quod capiat culleum I, 
urceos aquarios II, nassiternam I, peluim I, matellionem I, trulleum I, situlum 
aquarium I, scutriscum I, trullam I, candelabrum I, matellam I, lectos IIII, 
scamnum I, mensas II, abacum I, arcam uestiariam I, armarium promptarium I, 
scamna longa VI, rotam aquariam I, modium praeferratum I, semodium I, labrum 
eluacrum I, solium I, labrum lupinarium I, serias X; ornamenta bubus II, 
ornamenta asinis instrata III, semuncias III, sportas faecarias III, molas 
asinarias III, molas trusatilis unas; ferramenta: falces sirpiculas V, falces 
siluaticas VI, arborarias III, secures V, cuneos IIII, uomeres II, ferreas X, 
palas VI, rutra IV, rastros quadridentes II, crates stercorarias IV, sirpiam 
stercorariam I, falculas uiniaticas XL, falculas rustarias X, foculos II, 
forcipes II, rutabulum I, corbulas Amerinas XX, quala sataria uel alueos XL, 
palas ligneas XL, luntris II, culcitas IIII, instragula IIII, puluinos VI, 
operimenta VI, mappas III, centones pueris VI. 
[12] In torcularium quae opus sunt. Vasis quinis prela temperata V, superuacanea 
III, suculas V, superuacaneam I, funes loreos V, subductarios V, melipontos V, 
trochileas X, capistra V, assercula ubi prela sita sinet V, serias III, uectes 
XL, fibulas XL, constibilis ligneas, qui arbores conprimat, si dishiascent, et 
cuneos VI, trapetos V, cupas minusculas X, alueos X, palas ligneas X, rutra 
ferrea V. 
[13] In torcularium in usu quod opus est. Urceum unum, ahenum quod capiat Q. V, 
uncos ferreos III, orbem aheneum I, molas, cribrum I, incerniculum I, securim I, 
scamnum I, seriam uinariam unam, clauem torculari I, lectum stratum ubi duo 
custodes liberi cubent (tertius seruus una cum factoribus uti cubet), fiscinas 
nouas, ueteres, epidromum I, puluinum I, lucernas, corium I, craticulas duas, 
carnarium I, scalas unas. 
In cellam oleariam haec opus sunt. Dolia olearia, opercula, labra olearia XIIII, 
concas maioris II et minoris II, trullas aheneas tris, amphoras olearias II, 
urceum aquarium unum, urnam quinquagenariam I, sextarium olearium I, labellum I, 
infidibula II, spongeas II, urceos fictiles II, urnales II, trullas ligneas II, 
claues cum clostris in cellas II, trutinam I, centumpondium I, et pondera 
cetera. 
[14] Villam aedificandam si locabis nouam ab solo, faber haec faciat oportet. 
Parietes omnes, uti iussitur, calce et caementis, pilas ex lapide angulari, 
tigna omnia, quae opus sunt, limina, postes, iugumenta, asseres, fulmentas, 
praesepis bubus hibernas aestiuas faliscas, equile, cellas familiae, carnaria 
III, orbem, ahenea II, haras X, focum, ianuam maximam et alternam quam uolet 
dominus, fenestras, clatros in fenestras maioris bipedis X, luminaria VI, scamna 
III, sellas V, telas togalis II, paullulam pilam ubi triticum pinsat I, 
fulloniam I, antepagmenta, uasa torcula II. Hae rei materiem et quae opus sunt 
dominus praebebit et ad opus dabit, serram I, lineam I (materiem dumtaxat 
succidet, dolabit, secabit facietque conductor), lapidem, calcem, harenam, 
aquam, paleas, terram unde lutum fiat. Si de caelo uilla tacta siet, de ea re 
uerba uti fiant. Huic operi pretium ab domino bono, quae bene praebeat quae opus 
sunt et nummos fide bona soluat, in tegulas singulas II S. Tectum sic 
numerabitur: tegula integra quae erit, unde quarta pars abierit, duae pro una, 
conciliares quae erunt pro binis putabuntur; uallus quot erunt, in singulas 
quaternae numerabuntur. 
Villa lapide calce. Fundamenta supra terram pede, ceteros parietes ex latere, 
iugumenta et antepagmenta quae opus erunt indito. Cetera lex uti uillae ex calce 
caementis. Pretium in tegulas singulas II S. Loco salubri bono domino haec quae 
supra pretia posita sunt: ex signo manipretium erit. Loco pestilenti, ubi 
aestate fieri non potest, bono domino pars quarta preti accedat. 
[15] Macerias ex calce caementis silice. Uti dominus omnia ad opus praebeat, 
altam P. V et columen P. I, crassam P. I S, longam P. XIV, et uti sublinat 
locari oportet. Parietes uillae si locet in P. C, id est P. X quoquo uersum, 
libellis in ped. V et perticam I P. VIC. N. X. Sesquipedalem parietem dominus 
fundamenta faciat et ad opus praebeat calcis in P. singulos in longitudinem 
modium unum, harenae modios duos. 
[16] Calcem partiario coquendam qui dant, ita datur. Perficit et coquit et ex 
fornace calcem eximit calcarius et ligna conficit ad fornacem. Dominus lapidem, 
ligna ad fornacem, quod opus siet, praebet. 
[17] Robus materies item ridica, ubi solstitium fuerit ad brumam semper 
tempestiua est. Cetera materies quae semen habet, cum semen maturum habet, tum 
tempestiua est. 
Quae materies semen non habet, cum glubebit, tum tempestiua est. Pinus eo, quia 
semen uiride et maturum habet (id semen de cupresso, de pino quiduis anni legere 
possis), item quiduis anni matura est et tempestiua. Ibidem sunt nuces bimae, 
inde semen excidet, et anniculae, eae ubi primum incipiunt maturae esse, postea 
usque adeo sunt plus menses VIII. Hornotinae nuces uirides sunt. Ulmus, cum 
folia cadunt, tum iterum tempestiua est. 
[18] Torcularium si aedificare uoles quadrinis uasis, uti contra ora sient, ad 
hunc modum uasa conponito. Arbores crassas P. II, altas P. VIIII cum cardinibus, 
foramina longa P. III S exsculpta digit. VI, ab solo foramen primum P. I S, 
inter arbores et parietes P. II, in II arbores P. I, arbores ad stipitem primum 
derectas P. XVI, stipites crassos P. II, altos cum cardinibus P. X. suculam 
praeter cardines P. VIIII, prelum longum P. XXV, inibi lingulam P. II S, 
pauimentum binis uasis cum canalibus duabus P: XXX, IIII trapetibus locum dextra 
sinistra pauimentum P. XX, inter binos stipites uectibus locum P. XXII, alteris 
uasis exaduersum ab stipite extremo ad parietem qui pone arbores est P. XX; 
summa torculario uasis quadrinis latitudine P: LXVI, longitudine P: LII. Inter 
parietes, arbores ubi statues, fundamenta bona facito alta P. V, inibi lapides 
silices, totum forum longum P. V, latum P. II S, crassum P. I S. Ibi foramen 
pedicinis duobus facito, ibi arbores pedicino in lapide statuito. Inter suas 
arbores quod loci supererit robore expleto, eo plumbum infundito. Superiorem 
partem arborum digitos VI altam facito siet, eo capitulum robustum indito, uti 
siet stipites ubi stent. Fundamenta P. V facito, ibi silicem longum P. II S, 
latum P. II S, crassum P. I S planum statuito, ibi stipites statuito. Item 
alterum stipitem statuito. Insuper arbores stipitesque trabem planam inponito 
latam P. II, crassam P: I, longam P. XXXVII, uel duplices indito, si solidas non 
habebis. Sub eas trabes inter canalis et parietes extremos, ubi trapeti stent, 
trabeculam pedum XXIII S inponito sesquipedalem, aut binas pro singulis eo 
supponito. In iis trabeculis trabes, quae insuper arbores stipites stant, 
conlocato; in iis tignis parietes exstruito iungitoque materiae, uti oneris 
satis habeat. Aram ubi facies, pedes V fundamenta alta facito, lata P. VI, aram 
et canalem rutundam facito latam P. IIII S, ceterum pauimentum totum fundamenta 
P. II facito. Fundamenta primum festucato, postea caementis minutis et calce 
harenato semipedem unum quodque corium struito. Pauimenta ad hunc modum facito: 
ubi libraueris, de glarea et calce harenato primum corium facito, id pilis 
subigito, idem alterum corium facito; eo calcem cribro subcretam indito alte 
digitos duo, ibi de testa arida pauimentum struito; ubi structum erit, pauito 
fricatoque, uti pauimentum bonum siet. Arbores stipites robustas facito aut 
pineas. Si trabes minores facere uoles, canalis extra columnam expolito. Si ita 
feceris, trabes P. XXII longae opus erunt. Orbem olearium latum P. IIII 
Punicanis coagmentis facito, crassum digitos VI facito, subscudes iligneas 
adindito. Eas ubi confixeris, clauis corneis occludito. In eum orbem tris 
catenas indito. Eas catenas cum orbi clauis ferreis corrigito. Orbem ex ulmo aut 
ex corylo facito: si utrumque habebis, alternas indito. 
[19] In uasa uinaria stipites arboresque binis pedibus altiores facito, supra 
foramina arborum, pedem quaeque uti absiet, unae fibulae locum facito. Semipedem 
quoquo uersum in suculam sena foramina indito. Foramen quod primum facies 
semipedem ab cardine facito, cetera diuidito quam rectissime. Porculum in media 
sucula facito. Inter arbores medium quod erit, id ad mediam conlibrato, ubi 
porculum figere oportebit, uti in medio prelum recte situm siet. Lingulam cum 
facies, de medio prelo conlibrato, ut inter arbores bene conueniat, digitum 
pollicem laxamenti facito. Vectes longissimos P. XIIX, secundos P. XVI, tertios 
P. XV, remissarios P. XII, alteros P. X, tertios P. VIII. 
[20] Trapetum quo modo concinnare oporteat. Columellam ferream, quae in miliario 
stat, eam rectam stare oportet in medio ad perpendiculum, cuneis salignis 
circumfigi oportet bene, eo plumbum effundere, caueat ni labet columella. Si 
mouebitur, eximito; denuo eodem modo facito, ne se moueat. Modiolos in orbis 
oleagineos ex orcite olea facito, eos circumplumbato, caueto ne laxi sient. In 
cupam eos indito. Cunicas solidas latas digitum pollicem facito, labeam bifariam 
faciat habeant, quas figat clauis duplicibus, ne cadant. 
[21] Cupam facito P. X, tam crassam quam modioli postulabunt, media inter orbis 
quae conueniant. Crassam quam columella ferrea erit, eam mediam pertundito, uti 
columellam indere possis. Eo fistulam ferream indito, quae in columellam 
conueniat et in cupam. Inter cupam dextra sinistra pertundito late digitos 
primoris IIII, alte digitos primoris III, sub cupa tabulam ferream, quam lata 
cupa media erit, pertusam figito, quae in columellam conueniat. Dextra sinistra, 
foramina ubi feceris, lamnis circumplectito. Replicato in inferiorem partem 
cupae omnis quattuor lamminas; utrimque secus lamminas sub lamminas pollulas 
minutas supponito, eas inter sese configito, ne foramina maiora fiant, quo 
cupulae minusculae indentur. Cupa qua fini in modiolos erit, utrimque secus 
imbricibus ferreis quattuor de suo sibi utrimque secus facito qui figas. 
Imbrices medias clauulis figito. Supra imbrices extrinsecus cupam pertundito, 
qua clauus eat, qui orbem cludat. Insuper foramen ferreum digitos sex latum 
indito, pertusum utrimque secus, qua clauus eat. Haec omnia eius rie causa 
fiunt, uti ne cupa in lapide conteratur. Armillas IIII facito, quas circum orbem 
indas, ne cupa et clauus conterantur intrinsecus. Cupam materia ulmea aut 
faginea facito. Ferrum factum quod opus erit uti idem faber figat; HS LX opus 
sunt. Plumbum in cupam emito HS IIII. Cupam qui concinnet et modiolos qui indat 
et plumbet, operas fabri dumtaxat HS VIII; idem trapetum oportet accommodet. 
Summa sumpti HS LXXII praeter adiutores. 
[22] Trapetum hoc modo accommodare oportet. Librator uti statuatur pariter ab 
labris. Digitum minimum orbem abesse oportet ab solo mortari. Orbes cauere 
oportet nequid mortarium terant. Inter orbem et miliarium unum digitum interesse 
oportet. Si plus intererit atque orbes nimium aberunt, funi circumligato 
miliarium arte crebro, uti expleas quod nimium interest. Si orbes altiores erunt 
atque nimium mortarium deorsom teret, orbiculos ligneos pertusos in miliarium in 
columella supponito, eo altitudinem temperato. Eodem modo latitudinem orbiculis 
ligneis aut armillis ferreis temperato, usque dum recte temperabitur. Trapetus 
emptus est in Suessano HS CCCC et olei P. L. Conposturae HS LX; uecturam boum, 
operas VI, homines VI cum bubulcis HS LXXII; cupam ornatam HS LXXII, pro oleo HS 
XXV; S. S. HS DCXXVIIII. Pompeis emptus ornatus HS CCCXXCIIII; uecturam HS 
CCXXC; domi melius concinnatur et accommodatur, eo sumpti opus est HS LX: S. S. 
HS DCCXXIIII. Si orbes in ueteres trapetos parabis, medios crassos P. I digitos 
III, altos P. I, foramen semipedem quoquo uorsum. Eos cum aduexeris, ex trapeto 
temperato. Ii emuntur ad Rufri macerias HS CXXC, temperantur HS XXX. Tantidem 
Pompeis emitur. 
[23] Fac ad uindemiam quae opus sunt ut parentur. Vasa lauentur, corbulae 
sarciantur, picentur, dolia quae opus sunt picentur, quom pluet; quala parentur, 
sarciantur, far molatur, menae emantur, oleae caducae saliantur. Uuas miscellas, 
uinum praeligneum quod operarii bibant, ubi tempus erit, legito. Siccum puriter 
omnium dierum pariter in dolia diuidito. Si opus erit, defrutum indito in mustum 
de musto lixiuo coctum, partem quadragesimam addito defruti uel salis 
sesquilibram in culleum. Marmor si indes, in culleum libram indito; id indito in 
urnam, misceto cum musto; id indito in doleum. Resinam si indes, in culleum 
musti P. III, bene comminuito, indito in fiscellam et facito uti in doleo musti 
pendeat; eam quassato crebro, uti resina condeliquescat. Ubi indideris defrutum 
aut marmor aut resinam, dies XX permisceto crebro, tribulato cotidie. Tortiuum 
mustum circumcidaneum suo cuique dolio diuidito additoque pariter. 
[24] Vinum Graecum hoc modo fieri oportet. Uuas Apicias percoctas bene legito. 
Ubi delegeris, is eius musti culleum aquae marinae ueteris Q. II indito uel 
salis puri modium; eum in fiscella suspendito sinitoque cum musto distabescat. 
Si heluolum uinum facere uoles, dimidium heluoli, dimidium Apicii uini indito, 
defruti ueteris partem tricesimam addito. Quidquid uini defrutabis, partem 
tricesimam defruti addito. 
[25] Quom uinum coctum erit et quom legetur, facito uti seruetur familiae primum 
suisque facitoque studeas bene percoctum siccumque legere, ne uinum nomen 
perdat. Vinaceos cotidie recentis succernito lecto restibus subtento, uel 
cribrum illi rei parato. Eos conculcato in dolia picata uel in lacum uinarium 
picatum. Id bene iubeto oblini, quod des bubus per hiemem. Indidem, si uoles, 
lauito paulatim. Erit lora familiae quod bibat. 
[26] Vindemia facta uasa torcula, corbulas, fiscinas, funis, patibula, fibulas 
iubeto quidquid suo loco condi. Dolia cum uino bis in die fac extergeantur, 
priuasque scopulas in dolia facito habeas illi rei, qui labra doliorum 
circumfrices. Ubi erit lectum dies triginta, si bene dacinata erunt, dolia 
oblinito, Si uoles de faece demere uinum, tum erit ei rei optimum tempus. 
[27] Sementim facito, ocinum, uiciam, faenum Graecum, fabam, eruum, pabulum 
bubus. Alteram et tertiam pabuli sationem facito. Deinde alias fruges serito. 
Scrobes in ueruacto oleis, ulmis, uitibus, ficis; simul cum semine serito. Si 
erit locus siccus, tum oleas per sementim serito, et quae ante satae erunt, 
teneras tum supputato et arbores ablaqueato. 
[28] Oleas, ulmos, ficos, poma, uites, pinos, cupressos cum seres, bene cum 
radicibus eximito cum terra sua quam plurima circumligatoque, uti ferre possis; 
in alueo aut in corbula ferri iubeto. Caueto, quom uentus siet aut imber, 
effodias aut feras; nam id maxime cauendum est. In scrobe quom pones, summam 
terram subdito; postea operito terra radicibus fini, deinde calcato pedibus 
bene, deinde festucis uectibusque calcato quam optime poteris; id erit ei rei 
primum. Arbores crassiores digitis V quae erunt, eas praecisas serito 
oblinitoque fimo summas et foliis alligato. 
[29] Stercus diuidito sic. Partem dimidiam in segetem, ubi pabulum seras, et si 
ibi olea erit, simul ablaqueato stercusque addito: postea pabulum serito. Partem 
quartam circum oleas ablaqueatas, quom maxime opus erit, addito terraque stercus 
operito. Alteram quartam partem in pratum reseruato idque, quom maxime opus 
erit, ubi fauonius flabit, euehito luna silenti. 
[30] Bubus frondem ulmeam, populneam, querneam, ficulneam, usque dum habebis, 
dato. Ouibus frondem uiridem, usque dum habebis, praebeto; ubi sementim facturus 
eris, ibi oues delectato; et frondem usque ad pabula matura. Pabulum aridum quod 
condideris in hiemem quam maxime conseruato, cogitatoque hiemis quam longa siet. 

[31] Ad oleam cogendam quae opus erunt parentur. Vimina matura, salix per tempus 
legatur, uti sit unde corbulae fiant et ueteres sarciantur. Fibulae unde fiant, 
aridae iligneae, ulmeae, nuceae, ficulneae, fac in stercus aut in aquam 
coniciantur; inde, ubi opus erit, fibulas facito. Vectes iligneos, acrufolios, 
laureos, ulmeos facito uti sient parati. Prelum ex carpino atra potissimum 
facito. Ulmeam, pineam, nuceam, hanc atque aliam materiem omnem cum effodies, 
luna decrescente eximito post meridiem sine uento austro. Tum erit tempestiua, 
cum semen suum maturum erit, cauetoque per rorem trahas aut doles. Quae materies 
semen non habebit, cum glubebit, tempestiua erit. Vento austro caueto nequam 
materiam neue uinum tractes nisi necessario. 
[32] Vineas arboresque matura face incipias putare. Vites propages in sulcos; 
susum uorsum, quod eius facere poteris, uitis facito uti ducas. Arbores hoc modo 
putentur, rami uti diuaricentur, quos relinques, et uti recte caedantur et ne 
nimium crebri relinquantur. Vites bene nodentur; per omnes ramos diligenter 
caueto ne uitem praecipites et ne nimium praestringas. Arbores facito uti bene 
maritae sint uitesque uti satis multae adserantur et, sicubi opus erit, de 
arbore deiciantur, uti in terram deprimantur, et biennio post praecidito 
ueteres. 
[33] Viniam sic facito uti curetur. Vitem bene nodatam deligato recte, fluxuosa 
uti ne sit, susum uorsum semper ducito, quod eius poteris. Vinarios custodesque 
recte relinquito. Quam altissimam uiniam facito alligatoque recte, dum ne nimium 
constringas. Hoc modo eam curato. Capita uitium per sementiam ablaqueato. Vineam 
putatam circumfodito, arare incipito, ultro citroque sulcos perpetuos ducito. 
Vites teneras quam primum propagato, sic occato; ueteres quam minimum castrato, 
potius, si opus erit, deicito biennioque post praecidito. Vitem nouellam 
resicari tum erit tempus, ubi ualebit. Si uinea a uite calua erit, sulcos 
interponito ibique uiueradicem serito, umbram ab sulcis remoueto crebroque 
fodito. In uinea uetere serito ocinum, si macra erit (quod granum capiat ne 
serito), et circum capita addito stercus, paleas, uinaceas, aliquid horum, quo 
rectius ualeat. Ubi uinea frondere coeperit, pampinato. Vineas nouellas alligato 
crebro, ne caules praefringantur, et quae iam in perticam ibit, eius pampinos 
teneros alligato leuiter corrigitoque, uti recte spectent. Ubi uua uaria fieri 
coperit, uites subligato, pampinato uuasque expellito, circum capita sarito. 
Salictum suo tempore caedito, glubito arteque alligato. Librum conseruato, cum 
opus erit in uinea, ex eo in aquam coicito, alligato. Viminae, unde corbulae 
fiant, conseruato. 
[34] Redeo ad sementim. Ubi quisque locus frigidissimus aquosissimusque erit, 
ibi primum serito. In caldissimis locis sementim postremum fieri oportet. Terram 
caue cariosam tractes. Ager rubicosus et terra pulla, materina, rudecta, 
harenosa, item quae aquosa non erit, ibi lupinum bonum fiet. In creta et uligine 
et rubrica et ager qui aquosus erit, semen adoreum potissimum serito. Quae loca 
sicca et non herbosa erunt, aperta ab umbra, ibi triticum serito. 
[35] Fabam in locis ualidis non calamitosis serito. Viciam et faenum Graecum 
quam minime herbosis locis serito. Siliginem, triticum in loco aperto celso, ubi 
sol quam diutissime siet, seri oportet. Lentim in rudecto et rubricoso loco, qui 
herbosus non siet, serito. Hordeum, qui locus nouus erit aut qui restibilis 
fieri poterit, serito. Trimestre, quo in loco sementim maturam facere non 
potueris et qui locus restibilis crassitudine fieri poterit, serri oportet. 
Rapinam et coles rapicii unde fiant et raphanum in loco stercorato bene aut in 
loco crasso serito. 
[36] Quae segetem stercorent. Stercus columbinum spargere oportet in pratum uel 
in hortum uel in segetem. Caprinum, ouillum, bubulum, item ceterum stercus omne 
sedulo conseruato. Amurcam spargas uel inriges ad arbores; circum capita maiora 
amphoras, ad minora urnas cum aquae dimidio addito, ablaqueato prius non alte. 
[37] Quae mala in segete sint. Si cariosam terram tractes. Cicer, quod uellitur 
et quod salsum est, eo malum est. Hordeum, faenum Graecum, eruum, haec omnia 
segetem exsugunt et omnia quae uellentur. Nucleos in segetem ne indideris. 
Quae segetem stercorent fruges: lupinum, faba, uicia. Stercus unde facias: 
stramenta, lupinum, paleas, fabalia, acus, frondem iligneam, querneam. Ex segeti 
uellito ebulum, cicutam et circum salicta herbam altam uuamque; eam substernito 
ouibus bubusque, frondem putidam. Partem de nucleis succernito et in lacum 
coicito, eo aquam addito, permisceto rutro bene; inde lutum circum oleas 
ablaqueatas addito, nucleos conbustos item addito. Vitis si macra erit, sarmenta 
sua concidito minute et ibidem inarato aut infodito. Per hiemem lucubratione 
haec facito: ridicas et palos, quos pridie in tecto posueris, siccos dolato, 
faculas facito, stercus egerito. Nisi intermestri lunaque dimidiata tum ne 
tangas materiem. Quam effodies aut praecides abs terra, diebus VII proximis, 
quibus luna plena fuerit, optime eximetur. Omnino caueto nequam materiem doles 
neu caedas neu tangas, si potes, nisi siccam neu gelidam neu rorulentam. 
Frumenta face bis sarias runcesque auenamque destringas. De uinea et arboribus 
putatis sarmenta degere et fascinam face et uitis et ligna in cacuminum ficulna 
et codicillos domino in aceruum conpone. 
[38] Fornacem calcariam pedes latam X facito, altam pedes XX, usque ad pedes 
tres summam latam redigito. Si uno praefurnio coques, lacunam intus magnam 
facito, uti satis siet ubi cinerem concipiat, ne foras sit educendus. 
Fornacemque bene struito; facito fortax totam fornacem infimam conplectatur. Si 
duobus praefurniis coques, lacuna nihil opus erit. Cum cinere eruto opus erit, 
altero praefurnio eruito, in altero ignis erit. Ignem caueto ne intermittas quin 
semper siet, neue noctu neue ullo tempore intermittatur caueto. Lapidem bonum in 
fornacem quam candidissimum, quam minime uarium indito. Cum fornacem facies, 
fauces praecipites deorsum facito. Ubi satis foderis, tum fornaci locum facito, 
uti quam altissima et quam minime uentosa siet. Si parum altam fornacem habebis 
ubi facias, latere summam statuito aut caementis cum luto summam extrinsecus 
oblinito. Cum ignem subdideris, siquam flamma exibit nisi per orbem summum, luto 
oblinito. Ventus ad praefurnium caueto ne accedat: inibi austrum caueto maxime. 
Hoc signi erit, ubi calx cocta erit, summos lapides coctos esse oportebit; item 
infimi lapides cocti cadent, et flamma minus fumosa exibit. 
Si ligna et uirgas non poteris uendere neque lapidem habebis, unde calcem 
coquas, de lignis carboreas coquito, uirgas et sarmenta, quae tibi ustioni 
supererunt, in segete conburito. Ubi conbusseris, ibi papauer serito. 
[39] Ubi tempestates malae erunt, cum opus fieri non poterit, stercus in 
stercilinum egerito. Bubile, ouile, cohortem, uillam bene purgato. Dolia plumbo 
uincito uel materie quernea uere sicca alligato. Si bene sarseris aut bene 
alligaueris et in rimas medicamentum indideris beneque picaueris, quoduis dolium 
uinarium facere poteris. Medicamentum in dolium hoc modo facito: cerae P. I, 
resinae P. I, sulpuris P. C' C'. Haec omnia in calicem nouum indito, eo addito 
gypsum contritum, uti crassitudo fiat quasi emplastrum, eo dolia sarcito. Ubi 
sarseris, qui colorem eundem facias, cretae crudae partes duas, calcis tertiam 
conmisceto; inde laterculos facito, coquito in fornace, eum conterito idque 
inducito. 
Per imbrem in uilla quaerito quid fieri possit. Ne cessetur, munditias facito. 
Cogitato, si nihil fiet, nihilo minus sumptum futurum. 
[40] Per uer haec fieri oportet. Sulcos et scrobes fieri, seminariis, uitariis 
locum uerti, uites propagari, in locis crassis et umectis ulmos, ficos, poma, 
oleas seri oportet. Ficos, olea, mala, pira, uites inseri oportet luna silenti 
post meridiem sine uento austro. Oleas, ficos, pira, mala hoc modo inserito. 
Quem ramum insiturus eris, praecidito, inclinato aliquantum, ut aqua defluat; 
cum praecides, caueto ne librum conuellas. Sumito tibi surculum durum, eum 
praeacuito, salicem Graecum discindito. Argillam uel cretam coaddito, harenae 
paululum et fimum bubulum, haec una bene condepsito, quam maxime uti lentum 
fiat. Capito tibi scissam salicem, ea stirpem praecisum circumligato, ne liber 
frangatur. Ubi id feceris, surculum praeacutum inter librum et stirpem artito 
primoris digitos II. Postea capito tibi surculum, quod genus inserere uoles, eum 
primorem praeacuito oblicum primoris digitos II. Surculum aridum, quem 
artiueris, eximito, eo artito surculum, quem inserere uoles. Librum ac librum 
uorsum facito, artito usque adeo, quo praeacueris. Idem alterum surculum, 
tertium, quartum facito; quot genera uoles, tot indito. Salicem Graecam amplius 
circumligato, luto depsto stirpem oblinito digitos crassum tres. Insuper lingua 
bubula obtegito, si pluat, ne aqua in librum permanet. Eam linguam insuper libro 
alligato, ne cadat. Postea stramentis circumdato alligatoque, ne gelus noceat. 
[41] Vitis insitio una est per uer, altera est cum uua floret, ea optuma est. 
Pirorum ac malorum insitio per uer et per solstitium dies L et per uindemiam. 
Oleae et ficorum insitio est per uer. Vitem sic inserito: praecidito quam 
inseres, eam mediam diffindito per medullam; eo surculos praeacutos artito; quos 
inseres, medullam cum medulla conponito. Altera insitio est: si uitis uitem 
continget, utriusque uitem teneram praeacuito, obliquo inter sese medullam cum 
medulla libro conligato. Tertia insitio est: terebra uitem quam inseres 
pertundito, eo duos suculos uitigineos, quod genus esse uoles, insectos obliquos 
artito ad medullam; facito iis medullam cum medulla coniungas artitoque ea qua 
terebraueris alterum ex altera parte. Eos surculos facito sint longi pedes 
binos, eos in terram demittito replicatoque ad uitis caput, medias uitis uinclis 
in terram defigito terraque operito. Haec omnia luto depsto oblinito, alligato 
integitoque ad eundem modum, tamquam oleas. 
[42] Ficos et oleas altero modo. Quod genus aut ficum aut oleam esse uoles, inde 
librum scalptro eximito, alterum librum cum gemma de eo fico, quod genus esse 
uoles, eximito, adponito in eum locum unde exicaueris in alterum genus facitoque 
uti conueniat. Librum longum facito digitos III S, latum digitos III. Ad eundem 
modum oblinito, integito, uti cetera. 
[43] Sulcos, si locus aquosus erit, alueatos esse oportet, latos summos pedes 
tres, altos pedes quattuor, infimum latum P. I et palmum. Eos lapide 
consternito; si lapis non erit, perticis saligneis uiridibus controuersus 
conlatis consternito; si pertica non erit, sarmentis conligatis. Postea scrobes 
facito altos P. III S, latos P. IIII, et facito de scrobe aqua in sulcum 
defluat: ita oleas serito. Vitibus sulcos et propagines ne minus P. II S quoquo 
uersus facito. Si uoles uinea cito crescat et olea, quam seueris, semel in mense 
sulcos et circum capita oleaginea quot mensibus, usque donec trimae erunt, 
fodere oportet. Eodem modo ceteras arbores procurato. 
[44] Oliuetum diebus XV ante aequinoctium uernum incipito putare. Ex eo die dies 
XLV recte putabis. Id hoc modo putato. Qua locus recte ferax erit, quae arida 
erunt, et siquid uentus interfregerit, ea omnia eximito. Qua locus ferax non 
erit, id plus concidito aratoque. Bene enodato stripesque leuis facito. 
[45] Taleas oleagineas, quas in scrobe saturis eris tripedaneas decidito 
diligenterque tractato, ne liber laboret, cum dolabis aut secabis. Quas in 
seminario saturus eris, pedalis facito, eas sic inserito. Locus bipalio subactus 
siet beneque terra tenera siet beneque glittus siet. Cum taleam demittes, pede 
taleam opprimito. Si parum descendet, malleo aut mateola adigito cauetoque ne 
librum scindas, cum adiges. Palo prius locum ne feceris, quo taleam demittas. Si 
ita seueris uti stet talea, melius uiuet. Taleae ubi trimae sunt, tum denique 
maturae sunt, ubi liber sese uertet. Si in scrobibus aut in sulcis seres, ternas 
taleas ponito easque diuaricato, supra terram ne plus IIII digitos transuorsos 
emineant; uel oculos serito. 
[46] Seminarium ad hunc modum facito. Locum quam optimum et apertissimum et 
stercorosissimum poteris et quam simillimum genus terrae eae, ubi semina 
positurus eris, et uti ne nimis longe semina ex seminario ferantur, eum locum 
bipalio uertito, delapidato circumque saepito bene et in ordine serito. In 
sesquipedem quoquo uorsum taleam demittito opprimitoque pede. Si parum deprimere 
poteris, malleo aut mateola adigito. Digitum supra terram facito semina emineant 
fimoque bubulo summam taleam oblinito signumque aput taleam adponito crebroque 
sarito, si uoles cito semina crescant. Ad eundem modum alia semina serito. 
[47] Harundinem sic serito: ternos pedes oculos disponito. Vitiarium eodem modo 
facito seritoque. Ubi uitis bima erit, resicato; ubi trima erit, eximito. Si 
pecus pascetur, ubi uitem serere uoles, ter prius resicato, quam in arborem 
ponas. Ubi V nodos ueteres habebit, tum ad arborem ponito. Quotannis porrinam 
serito, quotannis habebis quo eximas. 
[48] Pomarium seminarium ad eundem modum atque oleagineum facito. Suum quidquid 
genus talearum serito. Semen cupressi ubi seres, bipalio uertito. Vere primo 
serito. Porcas pedes quinos latas facito, eo stercus minutum addito, consarito 
glebasque conminuito. Porcam planam facito, paulum concauam. Tum semen serito 
crebrum tamquam linum, eo terram cribro incernito altam digitum transuersum. Eam 
terram tabula aut pedibus conplanato, furcas circum offigito, eo perticas 
intendito, eo sarmenta aut cratis ficarias inponito, quae frigus defendant et 
solem. Uti subtus homo ambulare possit facito. Crebro runcato. Simul herbae 
inceperint nasci, eximito. Nam si herbam duram uelles, cupressos simul euelles. 
[49] Vineam ueterem si in alium locum transferre uoles, dumtaxat brachium 
crassam licebit. Primum deputato, binas gemmas ne amplius relinquito. Ex 
radicibus bene exfodito, usque radices persequito et caueto ne radices saucies. 
Ita uti fuerit, ponito in scrobe aut in sulco operitoque et bene occulcato, 
eodemque modo uineam statuito, alligato flexatoque, uti fuerit, crebroque 
fodito. 
[50] Prata primo uere stercorato luna silenti. Quae inrigiua non erunt, ubi 
fauonius flare coeperit, cum prata defendes, depurgato herbasque malas omnis 
radicitus effodito. Ubi uineam deputaueris, aceruum lignorum uirgarumque facito. 
Ficos interputato et in uinea ficos subradito alte, ne eas uitis scandat. 
Seminaria facito et uetera resarcito. Haec facito, antequam uineam fodere 
incipias. Ubi daps profanata comestaque erit, uerno arare incipito. Ea loca 
primum arato, quae siccissima erunt, et quae crassissima et aquosissima erunt, 
ea postremum arato, dum ne prius obdurescant. 
[51] Propagatio pomorum, aliarum arborum. Ab arbore abs terra pulli qui 
nascentur, eos in terram deprimito extollitoque primorem partem, uti radicem 
capiat; inde biennio post effodito seritoque. Ficum, oleam, malum Punicum, 
cotoneum aliaque mala omnia, laurum, murtum, nuces Praenestinas, platanum, haec 
omnia a capite propagari eximique serique eodem modo oportet. 
[52] Quae diligentius propagari uoles, in aullas aut in qualos pertusos 
propagari oportet et cum iis in scrobem deferri oportet. In arboribus, uti 
radices capiant, calicem pertundito; per fundum aut qualum ramum, quem radicem 
capere uoles, traicito; eum qualum aut calicem terra inpleto calcatoque bene, in 
arbore relinquito. Ubi bimum fuerit, ramum sub qualo praecidito. Qualum incidito 
ex ima parte perpetuum, siue calix erit, conquassato. Cum eo qualo aut calice in 
scrobem ponito. Eodem modo uitem facito, eam anno post praecidito seritoque cum 
qualo. Hoc modo quod genus uis propagabis. 
[53] Faenum, ubi tempus erit, secato cauetoque ne sero seces. Priusquam semen 
maturum siet, secato, et quod optimum faenum erit, seorsum condito, per uer cum 
arabunt, antequam ocinum des, quod edint boues. 
[54] Bubus pabulum hoc modo parari darique oportet. Ubi sementim patraueris, 
glandem parari legique oportet et in aquam conici. Inde semodios singulis bubus 
in dies dari oportet, et si non laborabunt, pascantur satius erit, aut modium 
uinaceorum, quos in dolium condideris. Interdiu pascito, noctu faeni P. XXV uni 
boui dato. Si faenum non erit, frondem iligneam et hederaciam dato. Paleas 
triticeas et hordeaceas, acus fabaginum, de uicia uel de lupino, item de ceteris 
frugibus, omnia condito. Cum stramenta condes, quae herbosissima erunt, in tecto 
condito et sale spargito, deinde ea pro faeno dato. Ubi uerno dare coeperis, 
modium glandis aut uinaceorum dato aut modium lupini macerati et faeni P. XV. 
Ubi ocinum tempestiuum erit, dato primum. Manibus carpito, id renascetur: quod 
falcula secueris, non renascetur. Usque ocinum dato donec arescat: ita 
temperato. Postea uiciam dato, postea panicum frondem ulmeam dato. Si populneam 
habebis, admisceto, ut ulmeae satis siet. Ubi ulmeam non habebis, querneam aut 
ficulneam dato. Nihil est quod magis expediat, quam boues bene curare. Boues 
nisi per hiemem, cum non arabunt, pasci non oportet. Nam uiride cum edunt, 
semper id exspectant, et fiscellas habere oportet, ne herbam sectentur, cum 
arabunt. 
[55] Ligna domino in tabulato condito, codicillos oleagineos, radices in aceruo 
sub dio metas facito. 
[56] Familiae cibaria. Qui opus facient: per hiemem tritici modios IIII, per 
aestatem modios IIII S; uilico, uilicae, epistatae, opilioni: modios III; 
compeditis: per hiemem panis p. IIII, ubi uineam fodere coeperint panis p. V, 
usque adeo dum ficos esse coeperint; deinde ad p. IIII redito. 
[57] Vinum familiae. Ubi uindemia facta erit, loram bibant menses tres; mense 
quarto: heminas in dies, id est in mense congios II S; mense quinto, sexto, 
septimo, octauo: in dies sextarios, id est in mense congios quinque; nono, 
decimo, undecimo, duodecimo: in dies heminas ternas, id est amphoram; hoc 
amplius Saturnalibus et Compitalibus in singulos homines gongios III S; summa 
uini in homines singulos inter annum Q. VII. Conpeditis, uti quidquid operis 
facient, pro portione addito; eos non est nimium in annos singulos uini Q. X 
ebibere. 
[58] Pulmentarium familiae. Oleae caducae quam plurimum condito; postea oleas 
tempestiuas, unde minimum olei fieri poterit, eas condito: parcito uti quam 
diutissime durent. Ubi oleae comesae erunt, hallacem et acetum dato. Oleum dato 
in menses unicuique s. I; salis unicuique in anno modium satis est. 
[59] Vestimenta familiae. Tunicam p. III S, saga alternis annis. Quotiens cuique 
tunicam aut sagum dabis, prius ueterem accipito, unde centones fiant. Sculponias 
bonas alternis annis dare oportet. 
[60] Bubus cibaria annua in iuga singula lupini modios centum uiginti aut 
glandis modios CCXL, faeni pondo DXX, ocini, fabae M. XX, uiciae M. XXX. 
Praeterea granatui uideto satis uiciae seras. Pabulum cum seres, mulas sationes 
facito. 
[61] Quid est agrum bene colere? Bene arare. Quid secundum? Arare. Quid tertium? 
Stercorare. Qui oletum saepissime et altissime miscebit, is tenuissimas radices 
exarabit. Si male arabit, radices susum abibunt, crassiores fient, et in radices 
uires oleae abibunt. Agrum frumentarium cum ares, bene et tempestiuo ares, sulco 
uario ne ares. Cetera cultura est multum sarire et diligenter eximere semina et 
per tempus radices quam plurimas cum terra ferre; ubi radices bene operueris, 
calcare bene, ne aqua noceat. Siquis quaeret, quod tempus oleae serendae siet, 
agro sicco per sementim, agro laeto per uer. 
[62] Quot iuga bouerum, mulorum, asinorum habebis, totidem plostra esse oportet. 

[63] Funem torculum esse oportet extentum pedes LV, funem loreum in plostrum P. 
LX, lora retinacula longa P. XXVI, subiugia in plostrum P. XIIX, funiculum P. 
XV, in aratrum subiugia lora P. XVI, funiculum P. VIII. 
[64] Olea ubi matura erit, quam primum cogi oportet, quam minimum in terra et in 
tabulato esse oportet. In terra et in tabulato putescit. Leguli uolunt uti olea 
caduca quam plurimum sit, quo plus legatur; factores, ut in tabulato diu sit, ut 
fracida sit, quo facilius efficiant. Nolito credere oleum in tabulato posse 
crescere. Quam citissime conficies, tam maxime expediet, et, totidem modiis 
collecta, et plus olei efficiet et melius. Olea quae diu fuerit in terra aut in 
tabulato, inde olei minus fiet et deterius. Oleum, si poteris, bis in die 
depleto. Nam oleum quam diutissime in amurca et in fracibus erit, tam 
taeterrimum erit. 
[65] Oleum uiride sic facito. Oleam quam primum ex terra tollito. Si inquinata 
erit, lauito a foliis et stercore purgato. Postridie aut post diem tertium, quam 
lecta erit, facito. Olea ubi nigra erit, stringito. Quam acerbissima olea oleum 
facies, tam oleum optimum erit. Domino de matura olea oleum fieri maxime 
expediet. Si gelicidia erunt, cum oleam coges, triduum atque quatriduum post 
oleum facito. Eam oleam, si uoles, sale spargito. Quam calidissimum torcularium 
et cellam habeto. 
[66] Custodis et capulatoris officia. Seruet diligenter cellam et torcularium. 
Caueat quam minimum in torcularium et in cellam introeatur. Quam mundissime 
purissimeque fiat. Vaso aheneo neque nucleis ad oleum ne utatur. Nam si utetur, 
oleum male sapiet. Cortinam plumbeam in lacum ponito, quo oleum fluat. Ubi 
factores uectibus prement, continuo copulator conca oleum, quam diligentissime 
poterit, ne cesset. Amurcam caueat ne tollat. Oleum in labrum primum indito, 
inde in alterum doleum indito. De iis labris fraces amurcamque semper 
subtrahito. Cum oleum sustuleris de cortina, amurcam deorito. 
[67] Item custodis officia. Qui in torculario erunt uasa pura habeant curentque 
uti olea bene perficiatur beneque siccetur. Ligna in torculario ne caedant. 
Oleum frequenter capiant. Factoribus det in singulos factus olei sextarios et in 
lucernam quod opus siet. Fraces cotidie reiciat. Amurcam conmutet usque adeo, 
donec in lacum qui in cella est postremum peruenerit. Fiscinas spongia effingat. 
Cotidie oleo locum conmutet, donec in dolium peruenerit. In torculario et in 
cella caueat diligenter nequid olei subripiatur. 
[68] Ubi uindemia et oletas facta erit, prela extollito; funes torculos, 
melipontos, subductarios in carnario aut in prelo suspendito; orbes, fibulas, 
uectes, scutulas, fiscinas, corbulas, quala, scalas, patibula, omnia quis usus 
erit, in suo quidque loco reponito. 
[69] Dolia olearia sic inbuito. Amurca inpleto dies VII, facito ut amurcam 
cotidie suppleas. Postea amurcam eximito et afarcito. Ubi arebit, cummim pridie 
in aquam infundito, eam postridie diluito. Postea dolium calfacito minus, quam 
si picare uelis, tepeat satis est; lenibus lignis facito calescat. Ubi temperate 
tepebit, tum cummim indito, postea linito. Si recte leueris, in dolium 
quinquagenarium cummim P. IIII satis erit. 
[70] Bubus medicamentum. Si morbum metues, sanis dato salis micas tres, folia 
laurea III, porri fibras III, ulpici spicas III, alii spicas III, turis grana 
tria, herbae Sabinae plantas tres, rutae folia tria, uitis albae caules III, 
fabulos albos III, carbones uiuos III, uini S. III. Haec omnia sublimiter legi 
teri darique oportet. Ieiunus siet qui dabit. Per triduum de ea potione uni 
cuique boui dato. Ita diuidito, cum ter uni cuique dederis, omnem absumas, 
bosque ipsus et qui dabit facito ut uterque sublimiter stent. Vaso ligneo dato. 
[71] Bos si aegrotare coeperit, dato continuo ei unum ouum gallinaceum crudum; 
integrum facito deuoret. Postridie caput ulpici conterito cum hemina uini 
facitoque ebibat. Sublimiter terat et uaso ligneo det, bosque ipsus et qui dabit 
sublimiter stet. Ieiunus ieiuno boui dato. 
[72] Boues ne pedes subterant, priusquam in uiam quoquam ages, pice liquida 
cornua infima unguito. 
[73] Ubi uuae uariae coeperint fieri, bubus medicamentum dato quotannis, uti 
ualeant. Pellem anguinam ubi uideris, tollito et condito, ne quaeras cum opus 
siet. Eam pellem et far et salem et serpullum, haec omnia una conterito cum 
uino, dato bubus bibant omnibus. Per aestatem boues aquam bonam et liquidam 
bibant semper curato; ut ualeant refert. 
[74] Panem depsticium sic facito. Manus mortariumque bene lauato. Farinam in 
mortarium indito, aquae paulatim addito subigitoque pulchre. Ubi bene subegeris, 
defingito coquitoque sub testu. 
[75] Libum hoc modo facito. Casei P. II bene disterat in mortario. Ubi bene 
distriuerit, farinae siligineae libram aut, si uoles tenerius esse, selibram 
similaginis eodem indito permiscetoque cum caseo bene. Ouum unum addito et una 
permisceto bene. Inde panem facito, folia subdito, in foco caldo sub testu 
coquito leniter. 
[76] Placentam sic facito. Farinae siligineae L. II, unde solum facias, in 
tracta farinae L. IIII et alicae primae L. II. Alicam in aquam infundito. Ubi 
bene mollis erit, in mortarium purum indito siccatoque bene. Deinde manibus 
depsito. Ubi bene subactum erit, farinae L. IIII paulatim addito. Id utrumque 
tracta facito. In qualo, ubi arescant, conponito. Ubi arebunt, conponito 
puriter. Cum facies singula tracta, ubi depsueris, panno oleo uncto tangito et 
circumtergeto ungitoque. Ubi tracta erunt, focum, ubi coquas, calfacito bene et 
testum. Postea farinae L. II conspargito condepsitoque. Inde facito solum tenue. 
Casei ouilli P: XIIII ne acidum et bene recens in aquam indito. Ibi macerato, 
aquam ter mutato. Inde eximito siccatoque bene paulatim manibus, siccum bene in 
mortarium inponito. Ubi omne caseum bene siccaueris, in mortarium purum manibus 
condepsito conminuitoque quam maxime. Deinde cribrum farinarium purum sumito 
caseumque per cribrum facito transeat in mortarium. Postea indito mellis boni P. 
IIII S. Id una bene conmisceto cum caseo. Postea in tabula pura, quae pateat P. 
I, ibi balteum ponito, folia laurea uncta supponito, placentam fingito. Tracta 
singula in totum solum primum ponito, deinde de mortario tracta linito, tracta 
addito singulatim, item linito usque adeo, donec omne caseum cum melle abusus 
eris. In summum tracta singula indito, postea solum contrahito ornatoque focum + 
de ue primo + temperatoque, tunc placentam inponito, testo caldo operito, pruna 
insuper et circum operito. Aperito, dum inspicias, bis aut ter. Ubi cocta erit, 
eximito et melle unguito. Haec erit placenta semodialis. 
[77] Spiram sic facito. Quantum uoles pro ratione, ita uti placenta fit, eadem 
omnia facito, nisi alio modo fingito. In solo tracta cum melle oblinito bene. 
Inde tamquam restim tractes facito, ita inponito in solo, simplicibus conpleto 
bene arte. Cetera omnia, quasi placentam facias, facito coquitoque. 
[78] Scriblitam sic facito. In balteo tractis caseo ad eundem modum facito, uti 
placentam, sine melle. 
[79] Globos sic facito. Caseum cum alica ad eundem modum misceto. Inde quantos 
uoles facere facito. In ahenum caldum unguen indito. Singulos aut binos coquito 
uersatoque crebro duabus rudibus, coctos eximito, eos melle unguito, papauer 
infriato, ita ponito. 
[80] Encytum ad eundem modum facito, uti globos, nisi calicem pertusum cauum 
habeat. Ita in unguen caldum fundito. Honestum quasi spiram facito idque duabus 
rudibus uorsato praestatoque. Item unguito coloratoque caldum ne nimium. Id cum 
melle aut cum mulso adponito. 
[81] Erneum sic facito tamquam placentam. Eadem omnia indito, quae in placentam. 
Id permisceto in alueo, id indito in irneam fictilem, eam demittito in aulam 
aheneam aquae calidae plenam. Ita coquito ad ignem. Ubi coctum erit, irneam 
confringito, ita ponito. 
[82] Spaeritam sic facito, ita uti spiram, nisi sic fingito. De tractis caseo 
melle spaeras pugnum altas facito. Eas in solo conponito densas, eodem modo 
conponito atque spiram itemque coquito. 
[83] Votum pro bubus, uti ualeant, sic facito. Marti Siluano in silua interdius 
in capita singula boum uotum facito. Farris L. III et lardi P. IIII S et pulpae 
P. IIII S, uisi S. III, id in unum uas liceto coicere, et uinum item in unum uas 
liceto coicere. Eam rem diuinam uel seruus uel liber licebit faciat. Ubi res 
diuina facta erit, statim ibidem consumito. Mulier ad eam rem diuinam ne adsit 
neue uideat quo modo fiat. Hoc uotum in annos singulos, si uoles, licebit 
uouere. 
[84] Sauillum hoc modo facito. Farinae selibram, casei P. II S una conmisceto 
quasi libum, mellis P. * et ouum unum. Catinum fictile oleo unguito. Ubi omnia 
bene conmiscueris, in catinum indito, catinum testo operito. Videto ut bene 
percoquas medium, ubi altissimum erit. Ubi coctum erit, catinum eximito, papauer 
infriato, sub testum subde paulisper, postea eximito. Ita pone cum catillo et 
lingula. 
[85] Pultem Punicam sic coquito. Libram alicae in aquam indito, facito uti bene 
madeat. Id infundito in alueum purum, eo casei recentis P. III, mellis P. S, 
ouum unum, omnia una permisceto bene. Ita insipito in aulam nouam. 
[86] Graneam triticeam sic facito. Selibram tritici puri in mortarium purum 
indat, lauet bene corticemque deterat bene eluatque bene. Postea in aulam indat 
et aquam puram cocatque. Ubi coctum erit, lacte addat paulatim usque adeo, donec 
cremor crassus erit factus. 
[87] Amulum sic facito. Siliginem purgato bene, postea in aluum indat, eo addat 
aquam bis in die. Die decimo aquam exsiccato, exurgeto bene, in alueo puro 
misceto bene, facito tamquam faex fiat. Id in linteum nouum indito, exprimito 
cremorem in patinam nouam aut in mortarium. Id omne ita facito et refricato 
denuo. Eam patinam in sole ponito, arescat. Ubi arebit, in aulam nouam indito, 
inde facito cum lacte coquat. 
[88] Salem candidum sic facito. Amphoram defracto collo puram inpleto aquae 
purae, in sole ponito. Ibi fiscellam cum sale populari suspendito et quassato 
suppletoque identidem. Id aliquotiens in die cotidie facito, usque adeo donec 
sal desiuerit tabescere biduum. Id signi erit: menam aridam uel ouum demittito; 
si natabit, ea muries erit, uel carnem uel caseos uel salsamenta quo condas. Eam 
muriam in labella uel in patinas in sole ponito. Usque adeo in sole habeto, 
donec concreuerit. Inde flos salis fiet. Ubi nubilabitur et noctu sub tecto 
ponito; cotidie, cum sol erit, in sole ponito. 
[89] Gallinas et anseres sic farcito. Gallinas teneras, quae primum parient, 
concludat. Polline uel farina hordeacia consparsa turundas faciat, eas in aquam 
intingat, in os indat, paulatim cotidie addat; ex gula consideret, quod satis 
sit. Bis in die farciat et meridie bibere dato; ne plus aqua sita siet horam 
unam. Eodem modo anserem alito, nisi prius dato bibere et bis in die, bis escam. 

[90] Palumbum recentem sic farcito. Ubi prensus erit, ei fabam coctam tostam 
primum dato, ex ore in eius os inflato, item aquam. Hoc dies VII facito. Postea 
fabam fresam puram et far purum facito et fabae tertia pars ut inferuescat, tum 
far insipiat, puriter facito et coquito bene. Id ubi excluseris, depsito bene, 
oleo manum unguito, primum pusillum, postea magis depses, oleo tangito 
depsitoque, dum poterit facere turundas. Ex aqua dato, escam temperato. 
[91] Aream sic facito. Locum ubi facies confodito. Postea amurca conspargito 
bene sinitoque conbibat. Postea conminuito glebas bene. Deinde coaequato et 
pauiculis uerberato. Postea denuo amurca conspargito sinitoque arescat. Si ita 
feceris, neque formicae nocebunt neque herbae nascentur. 
[92] Frumento ne noceat curculio neu mures tangant. Lutum de amurca facito, 
palearum paulum addito, sinito macerescant bene et subigito bene; eo granarium 
totum oblinito crasso luto. Postea conspargito amurca omne quod lutaueris. Ubi 
aruerit, eo frumentum refrigeratum condito; curculio non nocebit. 
[93] Olea si fructum non feret, ablaqueato. Postea stramenta circumponito. 
Postea amurcam cum aqua conmisceto aequas partes. Deinde ad oleam circumfundito. 
Ad arborem maxumam urnam conmixti sat est; ad minores arbores pro ratione 
indito. Et idem hoc si facies ad arbores feraces, eae quoque meliores fient. Ad 
eas stramenta ne addideris. 
[94] Fici uti grossos teneant, facito omnia quo modo oleae, et hoc amplius, cum 
uer adpetet, terram adaggerato bene. Si ita feceris, et grossi non cadent et 
fici scabrae non fient et multo feraciores erunt. 
[95] Conuoluolus in uinia ne siet. Amurcam condito, puram bene facito, in uas 
aheneum indito congios II. Postea igni leni coquito, rudicula agitato crebro 
usque adeo, dum fiat tam crassum quam mel. Postea sumito bituminis tertiarium et 
sulpuris quartarium. Conterito in mortario seorsum utrumque. Postea infriato 
quam minutissime in amurcam caldam et simul rudicula misceto et denuo coquito 
sub dio caelo. Nam si in tecto coquas, cum bitumen et sulpur additum est, 
excandescet. Ubi erit tam crassum quam uiscum, sinito frigescat. Hoc uitem 
circum caput et sub brachia unguito; conuoluus non nascetur. 
[96] Oues ne scabrae fiant. Amurcam condito, puram bene facito, aquam in qua 
lupinus deferuerit et faecem de uino bono, inter se omnia conmisceto pariter. 
Postea cum detonderis, unguito totas, sinito biduum aut triduum consudent. 
Deinde lauito in mari; si aquam marinam non habebis, facito aquam salsam, ea 
lauito. Si haec sic feceris, neque scabrae fient et lanae plus et meliorem 
habebunt, et ricini non erunt molesti. Eodem in omnes quadripedes utito, si 
scabrae erunt. 
[97] Amurca decocta axem unguito et lora et calciamenta et coria; omnia meliora 
facies. 
[98] Vestimenta ne tiniae tangant. Amurcam decoquito ad dimidium, ea unguito 
fundum arcae et extrinsecus et pedes et angulos. Ubi ea adaruerit, uestimenta 
condito. Si ita feceris, tiniae non nocebunt. Et item ligneam supellectilem 
omnem si ungues, non putescet, et cum ea terseris, splendidior fiet. Item ahenea 
omnia unguito, sed prius extergeto bene. Postea cum unxeris, cum uti uoles, 
extergeto. Splendidior erit, et aerugo non erit molesta. 
[99] Fici aridae si uoles uti integrae sint, in uas fictile condito. Id amurca 
decocta unguito. 
[100] Oleum si in metretam nouam inditurus eris, amurca, ita uti est cruda, 
prius conluito agitatoque diu, ut bene conbibat. Id si feceris, metreta oleum 
non bibet, et oleum melius faciet, et ipsa metreta firmior erit. 
[101] Virgas murteas si uoles cum bacis seruare et item aliud genus quod uis, et 
si ramos ficulneos uoles cum foliis, inter se alligato, fasciculos facito, eos 
in amurcam demittito, supra stet amurca facito. Sed ea quae demissurus eris 
sumito paulo acerbiora. Vas, quo condideris, oblinito plane. 
[102] Si bouem aut aliam quamuis quadrupedem serpens momorderit, melanthi 
acetabulum, quod medici uocant zmurnaeum, conterito in uini ueteris hemina: id 
per nares indito et ad ipsum morsum stercus suillum apponito. Et idem hoc, si 
usus euenerit, homini facito. 
[103] Boues uti ualeant et curati bene sint, et qui fastidient cibum, uti magis 
cupide adpetant, pabulum quod dabis amurca spargito; primo pabulum, dum 
consuescant, postea magis, et dato rarenter bibere conmixtam cum aqua 
aequabiliter. Quarto quinto quoque die hoc sic facies. Ita boues et corpore 
curatiores erunt, et morbus aberit. 
[104] Vinum familiae per hiemem qui utatur. Musti Q. X in dolium indito, aceti 
acris Q. II eodem infundito, sapae Q. II, aquae dulcis Q. L. Haec rude misceto 
ter in die dies quinque continuos. Eo addito aquae marinae ueteris sextarios 
LXIIII et operculum in dolium inponito et oblinito post dies X. Hoc uinum 
durabit tibi usque ad solstitium. Siquid superfuerit post solstitium, acetum 
acerrimum et pulcherrimum erit. 
[105] Qui ager longe a mari aderit, ibi uinum Graecum sic facito. Musti Q. XX in 
aheneum aut plumbeum infundito, ignem subdito. Ubi bullabit uinum, ignem 
subducito. Ubi id uinum refrixerit, in dolium quadragenarium infundito. Seorsum 
uas aquae dulcis Q. I infundito, salis M I, sinito muriam fieri. Ubi muria facta 
erit, eodem in dolium infundito. Schoenum et calamum in pila contundito, quod 
satis siet, sextarium unum eodem in dolium infundito, ut odoratum siet. Post 
dies XXX dolium oblinito. Ad uer diffundito in amphoras. Biennium in sole sinito 
positum esse. Deinde in tectum conferto. Hoc uinum deterius non erit quam Coum. 
[106] Aquae marinae concinnatio. Aquae marinae Q. I ex alto sumito, quo aqua 
dulcis non accedit. Sesquilibram salis frigito, eodem indito et rude misceto 
usque adeo, donec ouum gallinaceum coctum natabit, desinito miscere. Eodem uini 
ueteris uel Aminnii uel miscelli albi congios II infundito, misceto probe. 
Postea uas picatum confundito et oblinito. Siquid plus uoles aquae marinae 
concinnare, pro portione ea omnia facito. 
[107] Quo labra doliorum circumlinas, ut bene odorata sint et nequid uiti in 
uinum accedat. Sapae congios VI quam optimae infundito in aheneum aut in 
plumbeum et iris aridae contusae heminam et sertam Campanicam P. V bene odoratam 
una cum iri contundas quam minutissime, per cribrum cernas et una cum sapa 
coquas sarmentis et leui flamma. Commoueto, uideto ne aduras. Usque coquito, dum 
dimidium excoquas. Ubi refrixerit, confundito in uas picatum bene odoratum et 
oblinito et utito in labra doliorum. 
[108] Vinum si uoles experiri duraturum sit necne, polentam grandem dimidium 
acetabuli in caliculum nouum indito et uini sextarium de eo uino quod uoles 
experiri eodem infundito et inponito in carbones; facito bis aut ter inferueat. 
Tum id percolato, polentam abicito. Vinum ponito sub dio. Postridie mane 
gustato. Si id sapiet, quod in dolio est, scito duraturum; si subacidum erit, 
non durabit. 
[109] Vinum asperum quod erit lene et suaue si uoles facere, sic facito. De eruo 
farinam facito libras IIII et uini cyathos IIII conspargito sapa. Postea facito 
laterculos. Sinito conbibant noctem et diem. Postea conmisceto cum eo uino in 
dolio et oblinito post dies LX. Id uinum erit lene et suaue et bono colore et 
bene odoratum. 
[110] Odorem deteriorem demere uino. Testam de tegula crassam puram calfacito in 
igni bene. Ubi calebit, eam picato, resticula alligato, testam demittito in 
dolium infimum leniter, sinito biduum oblitum dolium. Si demptus erit odor 
deterior, id optime; si non, saepius facito, usque dum odorem malum dempseris. 
[111] Si uoles scire, in uinum aqua addita sit necne, uasculum facito de materia 
hederacia. Vinum id, quod putabis aquam habere, eo demittito. Si habebit aquam, 
uinum effluet, aqua manebit. Nam non continet uinum uas hederaceum. 
[112] Vinum Coum si uoles facere, aquam ex alto marinam sumito mari tranquillo, 
cum uentus non erit, dies LXX ante uindemiam, quo aqua dulcis non perueniet. Ubi 
hauseris de mari, in dolium infundito, nolito inplere, quadrantalibus quinque 
minus sit quam plenum. Operculum inponito, relinquito qua interspiret. Ubi dies 
XXX praeterierint, transfundito in alterum dolium puriter et leniter, relinquito 
in imo quod desiderit. Post dies XX in alterum dolium item transfundito; ita 
relinquito usque ad uindemiam. Unde uinum Coum facere uoles, uuas relinquito in 
uinea, sinito bene coquantur, et ubi pluerit et siccauerit, tum deligito et 
ponito in sole biduum aut triduum sub dio, si pluuiae non erunt. Si pluuia erit, 
in tecto cratibus conponito, et siqua acina corrupta erunt, depurgato. Tum 
sumito aquam marinam Q. S. S. E, in dolium quinquagenarium infundito aquae 
marinae Q. X. Tum acina de uuis miscellis decarpito de scopione in idem dolium, 
usque dum inpleueris. Manu conprimito acina, ut conbibant aquam marinam. Ubi 
inpleueris dolium, operculo operito, relinquito qua interspiret. Ubi triduum 
praeterierit, eximito de dolio et calcato in torculario et id uinum condito in 
dolia lauta et pura et sicca. 
[113] Ut odoratum bene sit, sic facito. Sumito testam picatam, eo prunam lenem 
indito, suffito serta et schoeno et palma, quam habent unguentarii, ponito in 
dolio et operito, ne odor exeat, antequam uinum indas. Hoc facito pridie quam 
uinum infundere uoles. De lacu quam primum uinum in dolia indito, sinito dies XV 
operta, antequam oblinas, relinquito qua interspiret, postea oblinito. Post dies 
XL diffundito in amphoras et addito in singulas amphoras sapae sextarium unum. 
Amphoras nolito inplere nimium, ansarum infimarum fini, et amphoras in sole 
ponito, ubi herba non siet, et amphoras operito, ne aqua accedat, et ne plus 
quadriennium in sole siueris. Post quadriennium in cuneum conponito et 
instipato. 
[114] Vinum si uoles concinnare, ut aluum bonam faciat, secundum uindemiam, ubi 
uites ablaqueantur, quantum putabis ei rei satis esse uini, tot uites ablaqueato 
et signato. Earum radices circumsecato et purgato. Veratri atri radices 
contundito in pila, eas radices dato circum uitem et stercus uetus et cinerem 
ueterem et duas partes terrae circumdato radices uitis. Terram insuper inicito. 
Hoc uinum seorsum legito. Si uoles seruare in uetustatem ad aluum mouendam, 
seruato, ne conmisceas cum etero uino. De eo uino cyathum sumito et misceto aqua 
et bibito ante cenam. Sine periculo aluum mouebit. 
[115] In uinum mustum ueratri atri manipulum coicito in amphoram. Ubi satis 
efferuerit, de uino manipulum eicito. Id uinum seruato ad aluum mouendam. Vinum 
ad aluum mouendam concinnare. Vites cum ablaqueabuntur, signato rubrica, ne 
admisceas cum cetero uino. Tris fasciculos ueratri atri circumponito circum 
radices et terram insuper inicito. Per uindemiam de iis uitibus quod delegeris, 
seorsum seruato, cyathum in ceteram potionem indito. Aluum mouebit et postridie 
pepurgabit sine periculo. 
[116] Lentim quo modo seruare oporteat. Laserpicium aceto diluito, permisceto 
lentim aceto laserpiciato et ponito in sole. Postea lentim oleo perfricato, 
sinito arescat. Ita integra seruabitur recte. 
[117] Oleae albae quo modo condiantur. Antequam nigrae fiant, contundantur et in 
aquam deiciantur. Crebro aquam mutet. Deinde, ubi satis maceratae erunt, 
exprimat et in acetum coiciat et oleum addat, salis selibram in modium olearum. 
Feniculum et lentiscum seorsum condat in acetum. Si una admiscere uoles, cito 
utito. In orculam calcato. Manibus siccis, cum uti uoles, sumito. 
[118] Oleam albam, quam secundum uindemiam uti uoles, sic condito. Musti 
tantumdem addito, quantum aceti. Cetera item condito ita, uti supra scriptum 
est. 
[119] Epityrum album nigrum uariumque sic facito. Ex oleis albis nigris 
uariisque nucleos eicito. Sic condito. Concidito ipsas, addito oleum, acetum 
coriandrum, cuminum feniculum rutam, mentam. In orcuam condito, oleum supra 
siet. Ita utito. 
[120] Mustum si uoles totum annum habere, in amphoram mustum indito et corticem 
oppicato, demittito in piscinam. Post dies XXX eximito. Totum annum mustum erit. 

[121] Mustaceos sic facito. Farinae siligneae modium unum musto conspargito. 
Anesum, cuminum, adipis P. II, casei libram, et de uirga lauri deradito, eodem 
addito, et ubi definxeris, lauri folia subtus addito, cum coques. 
[122] Vinum concinnare, si lotium difficilius transibit. Capreidam uel iunipirum 
contundito in pila, libram indito, in duobus congiis uini ueteris in uase aheneo 
uel in plumbeo deferuefacito. Ubi refrixerit, in lagonam indito. Id mane ieiunus 
sumito cyathum; proderit. 
[123] Vinum ad isc[h]iacos sic facito. De iunipiro materiem semipedem crassam 
concidito minutim. Eam inferuefacito cum congio uini ueteris. Ubi refrixerit, in 
lagonam confundito et postea id utito cyathum mane ieiunus; proderit. 
[124] Canes interdiu clausos esse oportet, ut noctu acriores et uigilantiores 
sint. 
[125] Vinum murteum sic facito. Murtam nigram arfacito in umbra. Ubi iam passa 
erit, seruato ad uindemiam, in urnam musti contundito murtae semodium, id 
oblinito. Id est ad aluum crudam et ad lateris dolorem et ad coeliacum. 
[126] Ad tormina, et si aluus non consistet, et si taeniae et lumbrici molesti 
erunt. XXX mala Punica acerba sumito, contundito, indito in urceum et uini nigri 
austeri congios III. Vas oblinito. Post dies XXX aperito et utito; ieiunus 
heminam bibito. 
[127] Ad dyspepsiam et stranguriam mederi. Malum Punicum ubi florebit, 
conligito, tris minas in amphoram infundito, uini Q. I ueteris addito et 
feniculi radicem puram contusam minam. Oblinito amphoram et post dies XXX 
aperito et utito. Ubi uoles cibum concoquere et lotium facere, hinc bibito 
quantum uoles sine periculo. Idem uinum taenias perpurgat et lumbricos, si sic 
concinnes. Incenatum iubeto esse. Postridie turis drachmam unam conterito et mel 
coctum drachmam unam et uini sextarium origaniti. Dato ieiuno, et puero pro 
aetate triobolum et uini hemina. Supra pilam inscendat et saliat decies et 
deambulet. 
[128] Habitationem delutare. Terram quam maxime cretosam uel rubricosam, eo 
amurcam infundito, paleas indito. Sinito quadriduum fracescat. Ubi bene 
fracuerit, rutro concidito. Ubi concideris, delutato. Ita neque aspergo nocebit, 
neque mures caua facient, neque herba nascetur, neque lutamenta scindent se. 
[129] Aream, ubi frumentum teratur, sic facito. Confodiatur minute terra, amurca 
bene conspargatur et conbibat quam plurimum. Conminuito terram et cylindro aut 
pauicula coaequato. Ubi coaequata erit, neque formicae molestae erunt, et cum 
pluerit, lutum non erit. 
[130] Codicillos oleagineos et cetera ligna amurca cruda perspargito et in sole 
ponito, perbibant bene. Ita neque fumosa erunt et ardebunt bene. 
[131] Piro florente dapem pro bubus facito. Postea uerno arare incipito. Ea loca 
primum arato, quae rudecta harenosaque erunt. Postea uti quaeque grauissima et 
aquosissima erunt, ita postremo arato. 
[132] Dapem hoc modo fieri oportet. Ioui dapali culignam uini quantam uis 
polluceto. Eo die feriae bubus et bubulcis et qui dapem facient. Cum pollucere 
oportebit, sic facies: "Iuppiter dapalis, quod tibi fieri oportet in domo 
familia mea culignam uini dapi, eius rei ergo macte hac illace dape polluenda 
esto." Manus interluito postea uinum sumito: "Iuppiter dapalis, macte istace 
dape polluenda esto, macte uino inferio esto." Vestae, si uoles, dato. Daps Ioui 
assaria pecuina urna uini. Ioui caste profanato sua contagione. Postea dape 
facta serito milium, panicum, alium, lentim. 
[133] Propagatio pomorum ceterarumque arborum. Arboribus abs terra pulli qui 
nati erunt, eos in terram deprimito, extollito, uti radicem capere possint. 
Inde, ubi tempus erit, effodito seritoque recte. Ficum, oleam, malum Punicum, 
mala strutea, cotonea aliaque mala omnia, laurum Cypriam, Delphicam, prunum, 
murtum coniugulum et murtum album et nigrum, nuces Abellanas, Praenestinas, 
platanum haec omnia genera a capitibus propagari eximique ad hunc modum 
oportebit. Quae diligentius seri uoles, in calicibus seri oportet. In arboribus 
radices uti capiant, calicem pertusum sumito tibi aut quasillum; per eum ramulum 
trasserito; eum quasillum terra inpleto caecatoque, in arbore relinquito. Ubi 
bimum erit, ramum tenerum infra praecidito, cum quasillo serito. Eo modo quod 
uis genus arborum facere poteris uti radices bene habeant. Item uitem in 
quasillum propagato terraque bene operito, anno post praecidito, cum qualo 
serito. 
[134] Priusquam messim facies, porcam praecidaneam hoc modo fieri oportet. 
Cereri porca praecidanea porco femina, priusquam hasce fruges condas, far, 
triticum, hordeum, fabam, semen rapicium. Ture uino Iano Ioui Iunoni praefato, 
priusquam porcum feminam immolabis. Iano struem [c]ommoueto sic: "Iane pater, te 
hac strue [c]ommouenda bonas preces precor, uti sies uolens propitius mihi 
liberisque meis domo familiaeque meae". Fertum Ioui [c]ommoueto et mactato sic: 
"Iuppiter, te hoc ferto obmouendo bonas preces precor uti sies uolens propitius 
mihi liberisque meis domo familiaeque meaemactus hoc ferto". Postea Iano uinum 
dato sic: "Iane pater, uti te strue [c]ommouenda bonas preces bene precatus sum, 
eiusdem rei ergo macte uino inferio esto." Postea porcam praecidaneam inmolato. 
Ubi exta prosecta erunt, Iano struem ommoueto mactatoque item, uti prius 
obmoueris. Ioui fertum obmoueto mactatoque item, uti prius feceris. Item Iano 
uinum dato et Ioui uinum dato, item uti prius datum ob struem obmouendam et 
fertum libandum. Postea Cereri exta et uinum dato. 
[135] Romae tunicas, togas, saga, centones, sculponeas; Calibus et Minturnis 
cuculliones, ferramenta, falces, palas, ligones, secures, ornamenta, murices, 
catellas; Venafri palas. Suessae et in Lucanis plostra, treblae Albae, Romae 
dolia, labra; tegulae ex Venafro. Aratra in terram ualidam Romanica bona erunt; 
in terram pullam Campanica; iuga Romanica optima erunt; uomeris indutilis 
optimus erit. Trapeti Pompeis, Nolae ad Rufri maceriam; claues, clostra Romae; 
hamae oleariae, urcei aquarii, urnae uinariae, alia uasa ahenea Capuae, Nolae; 
fiscinae Campanicae Capuae utiles sunt. Funes subductarios, spartum omne Capuae; 
fiscinas Romanicas Suessae, Casino+ *** optimae erunt Romae. 
Funem torculum siquis faciet, Casini L. Tunnius, Venafri C. Mennius L. f. Eo 
indere oportet coria bona III nostratia, recentia quae depsta sient, quam 
minimum sallis habeant. Ea depsere et unguere unguine prius oportet, tum 
siccare. Funem exordiri oportet longum P. LXXII. Toros III habeat, lora in toros 
singulos VIIII lata digitos II. Cum tortus erit, longus P. XLVIIII. In 
conmissura abibit P. III, rel. erit P. XLVI. Ubi extentus erit, accedent P. V: 
longus erit P. LI. Funem torculum extentum longum esse oportet P. LV maximis 
uasis, minoribus P. LI. Funem loreum in plostrum iustum P. LX, semifunium P. 
XLV, lora retinacula in plostrum P. XXXVI, ad aratrum P. XXVI, lora praeductoria 
P. XXVII S, subiugia in plostrum lora P. XIX, funiculum P. XV, in aratrum 
subiugia lora P. XII, funiculum P. IIX. 
Trapetos latos maximos P. IIII S, orbis altos P. III S, orbis medios, ex 
lapicaedinis cum eximet, crassos pedem et palmum, inter miliarium et labrum P. I 
digitos II, labra crassa digitos V. Secundarium trapetum latum P. IIII et 
palmum, inter miliarium et labrum pes unus digitus unus, labra crassa digitos V, 
orbis altos P. III et digitos V, crassos P. I et digitos III. Foramen in orbis 
semipedem quoquo uersum facito. Tertium trapetum latum P. IIII, inter miliarium 
et labrum P. I, labrum digitos V, orbis altos P. III digitos III, crassos P. I 
et digitos II. Trapetum ubi aruectum erit, ubi statues, ibi accommodato 
concinnatoque. 
[136] Politionem quo pacto partiario dari oporteat. In agro Casinate et Venafro 
in loco bono parti octaua corbi diuicat, satis bono septima, tertio loco sexta; 
si granum modio diuidet, parti quinta. In Venafro ager optimum nona parti corbi 
diuidat. Si communiter pisunt, qua ex parte politori pars est, eam partem in 
pistrinum politor. Hordeum quinta modio, fabam quinta modio diuidat. 
[137] Vineam curandam partiario. Bene curet fundum, arbustum, agrum 
frumentarium. Partiario faenum et pabulum, quod bubus satis siet, qui illic 
sient. Cetera omnia pro indiuiso. 
[138] Boues feriis coniungere licet. Haec licet facere: aruehant ligna, fabalia, 
frumentum, quod conditurus erit. Mulis, equis, asinis feriae nullae, nisi si in 
familia sunt. 
[139] Lucum conlucare Romano more sic oportet: porco piaculo facito, sic uerba 
concipito: "Si deus, si dea es, quoiium illud sacrum est, uti tibi ius est porco 
piaculo facere illiusce sacri coercendi ergo harumque rerum ergo, siue ego siue 
quis iussu meo fecerit, uti id recte factum siet, eius rei ergo hoc porco 
piaculo immolando bonas preces precor, uti sies uolens propitius mihi domo 
familiaeque meae liberisque meis: harumce rerum ergo macte hoc porco piaculo 
immolando esto". 
[140] Si fodere uoles, altero piaculo eodem modo facito, hoc amplius dicito: 
"Operis faciundi causa". Dum opus, cotidie per partes facito. Si intermiseris 
aut feriae publicae aut familiares intercesserint, altero piaculo facito. 
[141] Agrum lustrare sic oportet. Impera suouitaurilia circumagi: "Cum diuis 
uolentibus quodque bene eueniat, mando tibi, Mani, uti illace suouitaurilia 
fundum agrum terramque meam quota ex parte siue circumagi siue circumferenda 
censeas, uti cures lustrare." Ianum Iouemque uino praefamino, sic dicito: 
" Mars pater te precor quaesoque 
uti sies uolens propitius 
mihi domo familiaeque nostrae; 
quoius rei ergo 
agrum terram fundumque meum 
suouitaurilia circum agi iussi: 
uti tu morbos uisos inuisosque 
uiduertatem uastitudinemque, 
calamitates intemperiasque 
prohibessis defendas auerruncesque; 
uti tu fruges frumenta uineta uirgultaque 
grandire dueneque euenire siris, 
pastores pecuaque salua seruassis; 
duisque duonam salutem ualetudinemque 
mihi domo familiaeque nostrae: 
harunce rerum ergo 
fundi terrae agrique mei 
lustrandi lustrique faciundi ergo, 
sic ut dixi, 
macte hisce suouitaurilibus 
lactentibus immolandis esto: 
Mars pater, 
eiusdem rei ergo 
macte hisce suouitaurilibus 
lactentibus immolandis esto." 
Item cultro facito struem et fertum uti adsiet, inde obmoueto. Ubi porcum 
inmolabis, agnum uitulumque, sic oportet: 
"eiusdem rei ergo 
macte hisce suouitaurilibus 
immolandis esto." 
Nominare uetat Martem neque agnum uitulumque. Si minus in omnis litabit, sic 
uerba concipito: 
"Mars pater, quod tibi illoc porco neque satisfactum est, te hoc porco piaculo". 

[142] Vilici officia quae sunt, quae dominus praecepit, ea omnia quae in fundo 
fieri oportet quaeque emi pararique oportet, quo modoque cibaria, uestimenta 
familiae dari oportet, eadem uti curet faciatque moneo dominoque dicto audiens 
sit. Hoc amplius, quo modo uilicam uti oportet et quo modo eae imperari oportet, 
uti aduentu domini quae opus sunt parentur curenturque diligenter. 
[143] Vilicae quae sunt officia curato faciat; si eam tibi dederit dominus 
uxorem, esto contentus; ea te metuat facito; ne nimium luxuriosa siet; uicinas 
aliasque mulieres quam minimum utatur neue domum neue ad sese recipiat; ad 
coenam ne quo eat neue ambulatrix siet; rem diuinam ni faciat neue mandet qui 
pro ea faciat iniussu domini aut dominae: scito dominum pro tota familia rem 
diuinam facere. Munda siet: uillam conuersam mundeque habeat; focum purum 
circumuersum cotidie, priusquam cubitum eat, habeat. Kal., Idibus, Nonis, festus 
dies cum erit, coronam in focum indat, per eosdemque dies lari familiari pro 
copia supplicet. Cibum tibi et familiae curet uti coctum habeat. Gallinas multas 
et oua uti habeat. Pira arida, sorba, ficos, uuas passas, sorba in sapa et piras 
et uuas in doliis et mala struthea, uuas in uinaciis et in urceis in terra 
obrutas et nuces Praenestinas recentes in urceo in terra obrutas habeat. Mala 
Scantiana in doliis et alia quae condi solent et siluatica, haec omnia quotannis 
diligenter uti condita habeat. Farinam bonam et far suptile sciat facere. 
[144] Oleam legendam hoc modo locare oportet. Oleam cogito recte omnem arbitratu 
domini, aut quem custodem fecerit, aut cui olea uenierit. Oleam ne stringito 
neue uerberato iniussu domini aut custodis. Si aduersus ea quis fecerit, quod 
ipse eo die delegerit, pro eo nemo soluet neque debebitur. Qui oleam legerint, 
omnes iuranto ad dominum aut ad custodem sese oleam non subripuisse neque 
quemquam suo dolo malo ea oletate ex fundo L. Manli. Qui eorum non ita 
iurauerit, quod is legerit omne, pro eo argentum nemo dabit neque debebitur. 
Oeam cogi recte satis dato arbitratu L. Manli. Scalae ita uti datae erunt, ita 
reddito, nisi quae uetustate fractae erunt. Si non erunt redditae, aequom uiri 
boni arbitratu deducetur. Siquid redemptoris opera domino damni datum erit, 
resoluito; id uiri boni arbitratu deducetur. Legulos, quot opus erit, praebeto 
et strictores. Si non praebuerit, quanti conductum erit aut locatum erit, 
deducetur; tanto minus debebitur. De fundo ligna et oleam ne deportato. Qui 
oleam legerit, qui deportarit, in singulas deportationes SS. N. II deducentur 
neque id debebitur. Omnem oleam puram metietur modio oleario. Adsiduos homines L 
praebeto, duas partes strictorum praebeto. Nequis concedat, quo olea legunda et 
faciunda carius locetur, extra quam siquem socium inpraesentiarum dixerit. 
Siquis aduersum ea fecerit, si dominus aut custos uolent, iurent omnes socii. Si 
non ita iurauerint, pro ea olea legunda et faciunda nemo dabit neque debebitur 
ei qui non iurauerit. Accessiones: in M xx CC accedit oleae salsae M V, olei 
puri P. VIIII, in tota oletate aceti Q. V. Quod oleae salsae non acceperint, dum 
oleam legent, in modios singulos SS. V dabuntur. 
[145] Oleam faciundam hac lege oportet locare. Facito recte arbitratu domini aut 
custodis, qui id negotium curabit. Si sex iugis uasis opus erit, facito. Homines 
eos dato, qui placebunt aut custodi aut quis eam oleam emerit. Si opus erit 
trapetis facito. Si operarii conducti erunt aut facienda locata erit, pro eo 
resoluito, aut deducetur. Oleum ne tangito utendi causa neque furandi causa, 
nisi quod custos dederit aut dominus. Si sumpserit, in singulas sumptiones SS. 
N. XL deducentur neque debebitur. Factores, qui oleum fecerint, omnes iuranto 
aut ad dominum aut ad custodem sese de fundo L. Manli neque alium quemquam suo 
dolo malo oledum neque oleam subripuisse. Qui eorum ita non iurauerit, quae eius 
pars erit, omne deducetur neque debebitur. Socium nequem habeto, nisi quem 
dominus iusserit aut custos. Siquid redemptoris opera domino damni datum erit, 
uiri boni arbitratu deducetur. Si uiride oleum opus siet, facito. Accedet oleum 
et sale suae usioni quod satis siet, uasarium uict. II. 
[146] Oleam pendentem hac lege uenire oportet. Olea pendens in fundo Venafro 
uenibit. Qui oleam emerit, amplius quam quanti emerit omnis pecuniae centesima 
accedet, praeconium praesens SS. L, et oleum: Romanici P. xx D, uiridis P. CC, 
oleae caducae M L, strictiuae M X modio oleario mensum dato, unguinis P. X; 
ponderibus modiisque domini dato frugis primae cotulas duas. Dies argento ex K. 
Nou. mensum X oleae legendae faciendae quae locata est, et si emptor locarit, 
Idibus soluito. Recte haec dari fierique satisque dari domino, aut cui iusserit, 
promittito satisque dato arbitratu domini. Donicum solutum erit aut ita satis 
datum erit, quae in fundo inlata erunt, pigneri sunto; nequid eorum de fundo 
deportato; siquid deportauerit, domini esto. Vasa torcula, funes, scalas, 
trapetos, siquid et aliud datum erit, salua recte reddito, nisi quae uetustate 
fracta erunt. Si non reddet aequom soluito. Si emptor legulis et factoribus, qui 
illic opus fecerint, non soluerit, cui dari oportebit, si dominus uolet, soluat. 
Emptor domino debeto et id satis dato, proque ea re ita uti S. S. E item pignori 
sunto. 
[147] Hac lege uinum pendens uenire oportet. Vinaceos inlutos et faecem 
relinquito. Locus uinis ad K. Octob. primas dabitur. Si non ante ea 
exportauerit, dominus uino quid uolet faciet. Cetera lex, quae oleae pendenti. 
[148] Vinum in doliis hoc modo uenire oportet. Vini in culleos singulos 
quadragenae et singulae urnae dabuntur. Quod neque aceat neque muceat, id 
dabitur. In triduo proxumo uiri boni arbitratu degustato. Si non ita fecerit, 
uinum pro degustato erit. Quot dies per dominum mora fuerit, quo minus uinum 
degustet, totidem dies emptori procedent. Vinum accipito ante K. Ian. primas. Si 
non ante acceperit, dominus uinum admetietur. Quod admensus erit, pro eo 
resoluito. Si emptor postularit, dominus ius iurandum dabit uerum fecisse. Locus 
uinis ad K. Octobres primas dabitur. Si ante non deportauerit, dominus uino quid 
uolet faciet. Cetera lex, quae oleae pendenti. 
[149] Qua lege pabulum hibernum uenire oporteat. Qua uendas fini dicito. Pabulum 
frui occipito ex Kal. Septembribus. Prato sicco decedat, ubi prius florere 
coeperit; prato inriguo, ubi super inferque uicinus permittet, tum decedito, uel 
diem certam utrique facito. Cetero pabulo Kal. Martiis decedito. Bubus domitis 
binis, cantherio uni, cum emptor pascet, domino pascere recipitur. Holeris, 
asparagis, lignis, aqua, itinere, actu domini usioni recipitur. Siquid emptor 
aut pastores aut pecus emptoris domino damni dederit, uiri boni arbitratu 
resoluat. Siquid dominus aut familia aut pecus emptori damni dederit, uiri boni 
arbitratu resoluetur. Donicum pecuniam soluerit aut satisfecerit aut deligarit, 
pecus et familia, quae illic erit, pigneri sunto. Siquid de iis rebus 
controuersiae erit, Romae iudicium fiat. 
[150] Fructum ouium hac lege uenire oportet. In singulas casei P. I S dimidium 
aridum, lacte feriis quod mulserit dimidium et praeterea lactis urnam unam; 
hisce legibus, agnus diem et noctem qui uixerit in fructum; et Kal. Iun. emptor 
fructu decedat; si interkalatum erit, K. Mais. Agnos XXX ne amplius promittat. 
Oues quae non pepererint binae pro singulis in fructu cedent. Ex quo die lanam 
et agnos uendat menses X ab coactore releget. Porcos serarios in oues denas 
singulos pascat. Conductor duos menses pastorem praebeat. Donec domino 
satisfecerit aut soluerit, pignori esto. 
[151] Semen cupressi quo modo legi seri propagarique oporteat et quo pacto 
cupresseta seri oporteat, Minius Percennius Nolanus ad hunc modum monstrauit. 
Semen cupressi Tarentinae per uer legi oportet; materiem, ubi hordeum flauescit. 
Id ubi legeris, in sole ponito, semen purgato. Id aridum condito, uti aridum 
expositum siet. Per uer serito in loco ubi terra tenerrima erit, quam pullam 
uocant, ubi aqua propter siet. Eum locum stercorato primum bene stercore caprino 
aut ouillo, tum uortito bipalio, terram cum stercore bene permisceto, depurgato 
ab herba graminibusque, bene terram conminuito. Areas facito pedes latas 
quaternos; subcauas facito, uti aquam continere possint; inter eas sulcos 
facito, qua herbas de areis purgare possis. Ubi areae factae erunt, semen serito 
crebrum, ita uti linum seri solet. Eo cribro terram incernito, dimidiatum 
digitum terram altam succernito. Id bene tabula aut manibus aut pedibus 
conplanato. Siquando non pluet, uti terra sitiat, aquam inrigato leniter in 
areas. Si non habebis unde inriges, gerito inditoque leniter. Quotiescumque opus 
erit, facito uti aquam addas. Si herbae natae erunt, facito uti ab herbis 
purges. Per aestatem ita uti dictum est fieri oportet, et ubi semen satum siet, 
stramentis operiri; ubi germinascere coeperit, tum demi. 
[152] De scopis uirgeis, Q. A. M. Manlii monstrauerunt. In diebus XXX, quibus 
uinum legeris, aliquotiens facito scopas uirgeas ulmeas aridas, in asserculo 
alligato, eabus latera doliis intrinsecus usque bene perfricato, ne faex in 
lateribus adhaerescat. 
[153] Vinum faecatum sic facito. Fiscinas olearias Campanicas duas illae rei 
habeto. Eas faecis inpleto sub prelumque subdito exprimitoque. 
[154] Vinum emptoribus sine molestia quo modo admetiaris. Labrum culleare illae 
rei facito. Id habeat ad summum ansas IIII, uti transferri possitur. Id imum 
pertundito; ea fistulam subdito, uti opturarier recte possit; et ad summum, qua 
fini culleum capiet, pertundito. Id in suggestu inter dolia positum habeto, uti 
in culleum de dolio uinum salire possit. Id inpleto, postea obturato. 
[155] Per hiemen aquam de agro depelli oportet. In monte fossas inciles puras 
habere oportet. Prima autumnitate cum puluis est, tum maxime ab aqua periculum 
est. Cum pluere incipiet, familiam cum ferreis sarculisque exire oportet, 
incilia aperire, aquam diducere in uias et curare oportet uti fluat. In uilla, 
cum pluet, circumire oportet, sicubi perpluat, et signare carbone, cum desierit 
pluere, uti tegula mutetur. Per segetem in frumentis aut in segete aut in fossis 
sicubi aqua sonstat aut aliquid aquae obstat, id emittere, patefieri remouerique 
oportet. 
[156] De brassica quod concoquit. Brassica est quae omnibus holeribus antistat. 
Eam esto uel coctam uel crudam. Crudam si edes, in acetum intinguito. Mirifice 
concoquit, aluum bonam facit, lotiumque ad omnes res salubre est. Si uoles in 
conuiuio multum bibere cenareque libenter, ante cenam esto crudam quantum uoles 
ex aceto, et item, ubi cenaueris, comesto aliqua V folia; reddet te quasi nihil 
ederis, bibesque quantum uoles. 
Aluum si uoles deicere superiorem, sumito brassicae quae leuissima erit P. IIII 
inde facito manipulos aequales tres conligatoque. Postea ollam statuito cum 
aqua. Ubi occipiet feruere, paulisper demittito unum manipulum, feruere 
desistet. Postea ubi occipiet feruere, paulisper demittito ad modum dum quinque 
numeres, eximito. Item facito alterum manipulum, item tertium. Postea conicito, 
contundito, item eximito in linteum, exurgeto sucum quasi heminam in pocillum 
fictile. Eo indito salis micam quasi eruum et cumini fricti tantum quod oleat. 
Postea ponito pocillum in sereno noctu. Qui poturus erit, lauet calida, bibat 
aquam mulsam, cubet incenatus. Postea mane bibat sucum deambuletque horas IIII, 
agat, negoti siquid habebit. Ubi libido ueniet, nausia adprehendet, decumbat 
purgetque sese. Tantum bilis pituitaeque eiciet, uti ipse miretur, unde tantum 
siet. Postea ubi deorsum uersus ibit, heminam aut paulo plus bibat. Si amplius 
ibit, sumito farinae minutae concas duas, infriet in aquam, paulum bibat, 
constituet. Verum quibus tormina molesta erunt, brassicam in aqua macerare 
oportet. Ubi macerata erit, coicito in aquam calidam, coquito usque donec 
conmadebit bene, aquam defundito. Postea salem addito et cumini paululum et 
pollinem polentae eodem addito et oleum. Postea feruefacito, infundito in 
catinum, uti frigescat. Eo interito quod uolet cibi, postea edit. Sed si poterit 
solam brassicam esse, edit. Et si sine febre erit, dato uini atri duri aquatum 
bibat quam minimum; si febris erit, aquam. Id facito cotidie mane. Nolito multum 
dare, ne pertaedescat, uti possit porro libenter esse. Ad eundem modum uiro et 
mulieri et puero dato. Nunc de illis, quibus aegre lotium it quibusque 
substillum est. Sumito brassicam, coicito in aquam feruentem, coquito paulisper, 
uti subcruda siet. Postea aquam defundito non omnem. Eo addito oleum bene et 
salem et cumini paululum, inferuefacito paulisper. Postea inde iusculum frigidum 
sorbere et ipsam brassicam esse, uti quam primum excoquatur. Cotidie id facito. 
[157] De brassica Pythagorea, quid in ea boni sit salubritatisque. Principium te 
cognoscere oportet, quae genera brassicae sint et cuius modi naturam habeant. 
Omnia ad salutem temperat conmutatque sese semper cum calore, arida simul et 
umida et dulcis et amara et acris. Sed quae uocantur septem bona in conmixtura, 
natura omnia haec habet brassica. Nunc uti cognoscas naturam earum, prima est 
leuis quae nominatur; ea est grandis, latis foliis, caule magno, ualidam habet 
naturam et uim magnam habet. Altera est crispa, apiacon uocatur; haec est natura 
et aspectu bona, ad curationem ualidior est quam quae supra scripta est. Et item 
est tertia, quae lenis uocatur, minutis caulibus, tenera, et acerrima omnium est 
istarum, tenui suco uehementissima. Et primum scito, de omnibus brassicis nulla 
est illius modi medicamento. Ad omnia uulnera tumores eam contritam inponito. 
Haec omnia ulcera purgabit sanaque faciet sine dolore. Eadem tumida concoquit, 
eadem erumpit, eadem uulnera putida canceresque purgabit sanosque faciet, quod 
aliud medicamentum facere non potest. Verum prius quam id inponas, aqua calida 
multa lauato; postea bis in die contritam inponito; ea omnem putorem adimet. 
Cancer ater, is olet et saniem spurcam mittit; albus purulentus est, sed 
fistulosus et subtus suppurat sub carne. In ea uulnera huiusce modi teras 
brassicam, sanum faciet; optima est ad huiusce modi uulnus. Et luxatum siquid 
est, bis die aqua calida foueto, brassicam tritam opponito, cito sanum faciet; 
bis die id opponito, dolores auferet. Et siquid contusum est, erumpet; brassicam 
tritam opponito, sanum faciet. Et siquid in mammis ulceris natum et carcinoma, 
brassicam tritam opponito, sanum faciet. Et si ulcus acrimoniam eius ferre non 
poterit, farinam hordeaceam misceto, ita opponito. Huiusce modi ulcera omnia 
haec sana faciet, quod aliud medicamentum facere non potest neque purgare. Et 
puero et puellae si ulcus erit huiusce modi, farinam hordeaceam addito. Et si 
uoles eam consectam lautam siccam sale aceto sparsam esse, salubrius nihil est. 
Quo libentius edis, aceto mulso spargito; lautam siccam et rutam coriandrum 
sectam sale sparsam paulo libentius edes. Id bene faciet et mali nihil sinet in 
corpore consistere et aluum bonam faciet. Hanc mane esse oportet ieiunum. Et si 
bilis atra est et si lienes turgent et si cor dolet et si iecur aut pulmones aut 
praecordia, uno uerbo omnia sana faciet intro quae dolitabunt. Eodem silpium 
inradito, bonum est. Nam uenae omnes ubi sufflatae sunt ex cibo, non possunt 
perspirare in toto corpore; inde aliqui morbus nascitur. Ubi ex multo cibo aluus 
non it, pro portione brassica si uteris, id ut te moneo, nihil istorum usu 
ueniet morbis. Verum morbum articularium nulla res tam purgat, quam brassica 
cruda, si edes concisam et rutam et coriandrum concisam siccam et sirpicium 
inrasum et brassicam ex aceto oxymeli et sale sparsam. Haec si uteris, omnis 
articulos poteris experiri. Nullus sumptus est, et si sumptus esset, tamen 
ualetudinis causa experires. Hanc oportet mane ieiunum esse. Insomnis uel siquis 
est seniosus, hac eadem curatione sanum facies. Verum assam brassicam et unctam 
caldam, salis paulum dato homini ieiuno. Quam plurimum ederit, tam citissime 
sanus fiet ex eo morbo. Tormina quibus molesta erunt, sic facito. Brassicam 
macerato bene, postea in aulam coicito, deferuefacito bene. Ubi cocta erit bene, 
aquam defundito. Eo addito oleum bene et salis paululum et cuminum et pollinem 
polentae. Postea ferue bene facito. Ubi feruerit, in catinum indito. Dato edit, 
si poterit, sine pane; si non, dato panem purum ibidem madefaciat. Et si febrim 
non habebit, dato uinum atrum bibat; cito sanus fiet. Et hoc siquando usus 
uenerit, qui debilis erit, haec res sanum facere potest: brassicam edit ita uti 
S. S. E. Et hoc amplius lotium conseruato eius qui brassicam essitarit, id 
calfacito, eo hominem demittito, cito sanum facies hac cura; expertum hoc est. 
Item pueros pusillos si laues eo lotio, numquam debiles fient. Et quibus oculi 
parum clari sunt, eo lotio inunguito, plus uidebunt. Si caput aut ceruices 
dolent, eo lotio caldo lauito, desinent dolere. Ei si mulier eo lotio locos 
fouebit, numquam miseri fient, et fouere sic oportet: ubi in scutra 
feruefeceris, sub sellam supponito pertusam. Eo mulier adsidat, operito, circum 
uestimenta eam dato. 
Brassica erratica maximam uim habet. Eam arfacere et conterere oportet bene 
minutam. Siquem purgare uoles, pridie ne cenet, mane ieiuno dato brassicam 
tritam, aquae cyathos II. Nulla res tam bene purgabit, neque elleborum neque 
scamonium, et sine periculo, et scito salubrem esse corpori. Quos diffidas sanos 
facere, facies. Qui hac purgatione purgatus erit, sic eum curato. Sorbitione 
liquida hoc per dies septem dato. Ubi esse uolet, carnem assam dato. Si esse non 
uolet, dato brassicam coctam et panem, et bibat uinum lene dilutum, lauet raro, 
utatur unctione. Qui sic purgatus erit, diutina ualetudine utetur, neque ullus 
morbus ueniet nisi sua culpa. Et siquis ulcus taetrum uel recens habebit, hanc 
brassicam erraticam aqua spargito, opponito; sanum facies. Et si fistula erit, 
turundam intro trudito. Si turundam non recipiet, diluito, indito in uesicam, eo 
calamum alligato, ita premito, in fistulam introeat; ea res sanum faciet cito. 
Et ad omnia ulcera uetera et noua contritam cum melle opponito, sanum faciet. Et 
si polypus in naso intro erit, brassicam erraticam aridam tritam in manum 
conicito et ad nasum admoueto, ita subducito susum animam quam plurimum poteris; 
in triduo polypus excidet. Et ubi exciderit, tamen aliquot dies idem facito, ut 
radices polypi persanas facias. Auribus si parum audies, terito cum uino 
brassicam, sucum exprimito, in aurem intro tepidum instillato; cito te 
intelleges plus audire. Depetigini spurcae brassicam opponito, sanam faciet et 
ulcus non faciet. 
[158] Aluum deicere hoc modo oportet, si uis bene tibi deicere. Sume tibi ollam, 
addito eo aquae sextarios sex et eo addito ungulam de perna. Si ungulam non 
habebis, addito de perna frustum P. S quam minime pingue. Ubi iam coctum incipit 
esse, eo addito brassicae coliculos duos, betae coliculos duos cum radice sua, 
feliculae pullum, herbae Mercurialis non multum, mitulorum L. II, piscem 
capitonem et scorpionem I, cochleas sex et lentis pugillum. Haec omnia decoquito 
usque ad sextarios III iuris. Oleum ne addideris. Indidem sume tibi sextarium 
unum tepidum, adde uini Coi cyathum unum, bibe, interquiesce, deinde iterum 
eodem modo, deinde tertium: purgabis te bene. Et si uoles insuper uinum Coum 
mixtum bibere, licebit bibas. Ex iis tot rebus quod scriptum est unum, quod 
eorum uis, aluum deicere potest. Verum ea re tot res sunt, uti bene deicias, et 
suaue est. 
[159] Intertigini remedium. In uiam cum ibis, apsinthi Pontici surculum sub 
anulo habeto. 
[160] Luxum siquod est, hac cantione sanum fiet. Harundinem prende tibi uiridem 
P. IIII aut quinque longam, mediam diffinde, et duo homines teneant ad 
coxendices. Incipe cantare: "Motas uaeta daries dardares astaries dissunapiter" 
usque dum coeant. Ferrum insuper iactato. Ubi coierint et altera alteram 
tetigerint, id manu prehende et dextera sinistra praecide, ad luxum aut ad 
fracturam alliga, sanum fiet. Et tamen cotidie cantato et luxato uel hoc modo: 
"huat haut haut istasis tarsis ardannabou dannaustra". 
[161] Asparagus quo modo seratur. Locum subigere oportet bene qui habeat humorem 
aut loco crasso; ubi erit subactus, areas facito, uti possis dextra sinistraque 
sarire, runcare, ne calcetur; cum areas deformabis, interuallum facito inter 
areas semipedem latum in omnes partes; deinde serito ad lineam palo, grana bina 
aut terna demittito et eodem palo cauum terrae operito; deinde supra areas 
stercus spargito bene; serito secundum aequinoctium uernum. Ubi erit natum, 
herbas crebro purgato cauetoque ne asparagus una cum herba uellatur; quo anno 
seueris, sum stramentis per hiemem operito, ne praeuratur; deinde primo uere 
aperito, sarito runcatoque. Post annum tertium quam seueris, incendito uere 
primo; deinde ne ante sarueris quam asparagus natus erit, ne in sariendo radices 
laedas. Tertio aut quarto anno asparagum uellito ab radice. Nam si defringes, 
stirpes fient et intermorientur. Usque licebit uellas, donicum in semen uidebis 
ire. Semen maturum fit ad autumnum. Ita, cum sumpseris semen, incendito, et cum 
coeperit asparagus nasci, sarito et stercorato. Post annos VIII aut nouem, cum 
iam est uetus, digerito et in quo loco posturus eris terram bene subigito et 
stercorato. Deinde fossulas facito, quo radices asparagi demittas. Interuallum 
sit ne minus pedes singulos inter radices asparagi. Euellito, sed circumfodito, 
ut facile uellere possis; caueto ne frangatur. Stercus ouillum quam plurimum fac 
ingeras; id est optimum ad eam rem; aliud stercus herbas creat.
[162] Salsura pernarum ofellae Puteolanae. Pernas sallire sic oportet in dolio 
aut in seria. Cum pernas emeris, ungulas earum praecidito. Salis Romaniensis 
moliti in singulas semodios. In fundo dolii aut seriae sale sternito, deinde 
pernam ponito, cutis deorsum spectet, sale obruito totam. Deinde alteram insuper 
ponito, eodem modo obruito. Caueto ne caro carnem tangat. Ita omnes obruito. Ubi 
iam omnes conposueris, sale insuper obrue, ne caro appareat; aequale facito. Ubi 
iam dies quinque in sale fuerint, eximito omnis cum suo sale. Quae tum summae 
fuerint, imas facito eodemque modo obruito et conponito. Post dies omnino XII 
pernas eximito et salem omnem detergeto et suspendito in uento biduum. Die 
tertio extergeto spongea bene, perunguito oleo, suspendito in fumo biduum. 
Tertio die demito, perunguito oleo et aceto conmixto, suspendito in carnario. 
Nec tinia nec uermes tangent.