[8,0] LIBER OCTAVUS.
 
[8,1] I. IUSTINO IMPERATORI ATHALARICUS REX. 
(1) Iuste possem reprehendi, clementissime principum, si pacem uestram quaererem 
tepide, quam parentes meos constat ardentius expetisse: aut in qua parte dignus 
heres existorem, si auctoribus meis impar in tanta gloria reperirer? non nos 
maiorum purpuratus tantum ordo clarificat, non sic regia sella sublimat quantum 
longe lateque patens gratia uestra nobilitat. omnia enim regno nostro perfecte 
constare credimus, si hanc nobis minime deesse sentimus. (2) Sed ut pietati 
uestrae praeconiale est diligere quorum patres contigit uos amasse — nemo enim 
creditur impendisse ueteribus puritatem innocuam, nisi qui eorum stirpem habere 
probatur acceptam — claudantur odia cum sepultis: ira perire nouerit cum 
proteruis: gratia non debet occumbere cum dilectis: sed magis affectuosius 
tractandus est, qui ad regni causas innocens inuenitur. (3) Perpendite quid a 
uobis mereatur successor bonorum. uos auum nostrum in uestra ciuitate celsis 
curulibus extulistis, uos genitorem meum in Italia palmatae claritate 
decorastis. desiderio quoque concordiae factus est per arma filius, qui annis 
uobis paene uidebatur aequaeuus. hoc nomen adulescenti congruentius dabitis, 
qualia nostris senioribus praestitistis. in parentelae locum uester iam transire 
debet affectus: nam ex filio uestro genitus naturae legibus uobis non habetur 
extraneus. (4) Atque ideo pacem non longinquus, sed proximus peto, quia tunc 
mihi dedistis gratiam nepotis, quando meo parenti adoptionis gaudia 
praestitistis. introducamur et in uestram mentem, qui adepti sumus regiam 
hereditatem. illud mihi est supra dominatum tantum ac talem rectorem habere 
propitium. primordia itaque nostra solacia mereantur principis habere longaeui: 
pueritia tuitionem gratiae consequatur et non in totum a parentibus destituimur, 
qui tali protectione fulcimur. (5) Sit uobis regnum nostrum gratiae uinculis 
obligatum. plus in illa parte regnabitis, ubi omnia caritate iubetis. quapropter 
ad serenitatem uestram illum et illum legatos nostros aestimauimus esse 
dirigendos, ut amicitiam nobis illis pactis, illis condicionibus concedatis, 
quas cum diuae memoriae domno auo nostro inclitos decessores uestros constat 
habuisse. aliquid forsitan et amplius mereor sinceritatis, cuius nec aetas 
uidetur esse suspecta nec generatio iam probatur extranea. quaedam uero per 
supra scriptos legatos nostros serenissimis sensibus uestris uerbo intimanda 
commisimus, quae clementiae uestrae more ad effectum facite peruenire. 

[8,2] II. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Plenissimum gaudium constat esse, patres conscripti, cognoscere dominantis 
exortum, ut qui creditur uniuersos posse protegere, audiatur ad regni culmina 
peruenisse. mensura laetitiae de magnitudine nuntii uenit et tanta fit alacritas 
animi, quanta fuerit et consideratio rei. (2) Nam si prudentes uiros erigunt 
commoda praedicta sodalium, si amicorum releuat sospitas nuntiata, quanta 
exultatione suscipi debet omnium rectorem feliciter prouenisse terrarum, quem 
non protulit commota seditio, non bella feruentia pepererunt, non rei publicae 
damna lucrata sunt, sed sic factus est per quietem, quemadmodum uenire decuit 
ciuilitatis auctorem! magnum profecto felicitatis genus optinere sine 
contentionibus principatum et in illa re publica adulescentem dominum fieri, ubi 
multos constat maturis moribus inueniri. non enim potest cuilibet aetati deesse 
consilium, ubi tot parentes publicos constat inuentos. (3) Praelata est ergo 
spes nostra cunctorum meritis et certius fuit de nobis credi quam quod de aliis 
potuit approbari: non iniuria, quoniam quaeuis claritas generis Hamalis cedit et 
sicut ex uobis qui nascitur, origo senatoria nuncupatur, ita qui ex hac familia 
progreditur, regno dignissimus approbatur. probata sunt praesenti facto quae 
loquimur. (4) Nam cum domni aui nostri pro beneficiorum quantitate dulcissima 
nobis recordatio urgeretur extremis, magnitudinem dominationis suae tanta in nos 
celeritate transfudit, ut non tam regnum quam uestem crederes esse mutatam. tot 
proceres manu consilioque gloriosi nullum murmur, ut assolet, miscuerunt: sed 
ita cum magno gaudio secuti sunt principis sui iudicia, ut uoluntatem ibi potius 
agnosceres conluxisse diuinam. quapropter necessarium duximus propitio deo de 
ortu regni nostri uos facere certiores, quia dilatatum quam mutatum uidetur 
imperium, cum transit ad posteros: nam quodammodo ipse putatur uiuere, cuius 
uobis progenies cognoscitur imperare. (5) Hoc habuerunt uestra uota, haec illius 
fuit indubitata sententia, ut heredem bonorum suorum relinqueret qui beneficia 
eius in uobis possit augere. amore principum constat inuentum, ut simulacris 
aeneis fides seruaretur imaginis, quatenus uentura progenies auctorem uideret, 
qui sibi rem publicam multis beneficiis obligasset. sed quanto uerior est qui 
uiuit in posteris, per quos plerumque et forma corporis redditur et uigor animi 
protelatur! (6) Et ideo nobilitatis uestrae fidem maiore nunc studio debetis 
ostendere, quatenus et priora munera meritis uideantur esse collata et futura 
indubitanter eis praestemus, quos praeteritorum immemores fuisse minime 
senserimus. (7) Noueritis etiam diuina prouidentia fuisse dispositum, ut 
Gothorum Romanorumque nobis generalis consensus accederet et uoluntatem suam, 
quam puris pectoribus offerebant, iuris etiam iurandi relligione firmarent. (8) 
Quod uos secuturos esse minime dubitamus tempore, non amore: nam a uobis potuit 
inchoari quod praeuenti longinquitate sequimini. constat enim excellentissimos 
patres tanto amplius posse diligere, quanto maiores honores ceteris ordinibus 
uisi sunt accepisse. (9) Sed ut primordia nostra et circa uos benignitatis 
possitis agnoscere, quia decet curiam uestram beneficiis introire, illustrem 
Sigismerem comitem nostrum uobis cum his qui directi sunt fecimus sacramenta 
praestare, quia inuiolabiliter seruare cupimus quae publica auctoritate 
promittimus. (10) Si qua autem a nobis creditis postulanda, quae uestrae 
securitatis incrementa multiplicent, indubitanter petite commoniti, quos ad 
fundendas preces nos etiam uidemur hortari. promissio enim est ista quam 
commonitio: nam qui reuerendum senatum supplicare praecipit, quod impetrare 
possit nihilominus compromisit. nunc uestrum est tale aliquid sperare, quod 
communem rem publicam possit augere. 

[8,3] III. POPULO ROMANO ATHALARICUS REX. 
(1) Si uos externus heres imperii suscepisset, dubitare forsitan poteratis, ne, 
quos prior dilexerat, inuidendo subsequens non amaret, quia nescio quo pacto, 
cum successor amplius laudari nititur, praecedentis fama lentatur. nunc uero 
persona tantum, non est autem uobis gratia commutata, quando recte nobiscum agi 
credimus, si ueneranda iudicia aui subsequamur. (2) Nostrae siquidem opinionis 
interest, ut, quos ille benignissime tuitus est, nos etiam statuta copia et 
beneficiorum ubertate pascamus. minus cogitant qui obscuris principibus et 
uersatis in mediocri actione succedunt: nos talis praecessit, ut exquisitis 
uirtutibus eius sequi uestigia debeamus. (3) Quapropter, quod auspice deo dictum 
sit, gloriosi domni aui nostri ita uobis nuntiamus ordinatione dispositum, ut 
Gothorum Romanorumque suauissimus consensus in regnum nostrum accederet, et, ne 
aduersis rebus aliqua possit remanere suspicio, uota sua sacramentorum 
interpositione firmarunt: se dominatum nostrum tanto gaudio subire, tamquam si 
illis domnus auus noster fatali sorte non uideretur esse subtractus, ne solis 
linguis, sed etiam imis pectoribus probarentur esse deuoti. (4) Quod si uos, ut 
opinamur, libenti animo similia feceritis, harum portitores sub obtestatione 
diuina uobis fecimus polliceri iustitiam nos et aequabilem clementiam, quae 
populos nutrit, iuuante domino custodire et Gothis Romanisque apud nos ius esse 
commune nec aliud inter uos esse diuisum, nisi quod illi labores bellicos pro 
communi utilitate subeunt, uos autem habitatio quieta ciuitatis Romanae 
multiplicat. (5) Ecce ad condicionem clementissimam sacramenti inclinando 
nostrum eueximus principatum, ut nihil dubium, nihil formidolosum populi habere 
possint quos beatus noster auctor enutriuit. ecce Traiani uestri clarum saeculis 
reparamus exemplum: iurat uobis per quem iuratis, nec potest ab illo quisquam 
falli, quo inuocato non licet inpune mentiri. erigite nunc animos et deo 
propitio meliora semper optate, ut, sicut a caritate potestatem regiam 
inchoauimus, ita tranquillitatem deo placitam sequentibus temporibus exequamur. 

[8,4] IIII. DIVERSIS ROMANIS PER ITALIAM ET DALMATIAS CONSTITUTIS ATHALARICUS REX. 
(1) Honorabile credimus indicare quod fama potuistis teste cognoscere. iure 
siquidem de se bene arbitrabitur aestimatum, qui regium meretur alloquium, quia 
dignitas est subiecti affatus meruisse dominantis, in ea praesertim causa, in 
qua omnium corda sic uidentur esse sollicita, ut, si non cognoscant prosperum, 
credant semper aduersum. nam qui audit mutatum, nouum nihilominus formidat 
imperium. et re uera nescio quid triste creditur cogitare, qui tardat inter 
initia benigna promittere. (2) Quapropter locum sinistris cogitationibus 
amputantes aliter de nobis non patimur credi, quam quod de nostris parentibus 
potuit aestimari. et ideo, quod diuinitate propitia dictum sit, glorioso domno 
auo nostro feliciter ordinante, tam Gothorum quam Romanorum praesentium pro 
munimine, indepti regni sacramenta suscepimus. quod uos quoque facturos esse 
libentissime iudicamus, ut, qui fideles parentibus nostris extitistis, nobis 
quoque simili deuotione pareatis. (3) Suauius enim diligit heredem, qui 
beneficiorum recordatur auctorem. sed ut uobis beniuolentiae nostrae iam nunc 
integritas innotescat, iuris iurandi uobis fecimus relligione promitti, quod et 
nostrum possit declarare propositum et spem debeat munire cunctorum. 

[8,5] V. DIVERSIS GOTHIS PER ITALIAM CONSTITUTIS ATHALARICUS REX. 
(1) Voluissemus quidem uobis domni aui nostri longaeuae uitae gaudia nuntiare: 
sed quoniam diligentibus dura condicione subtractus est, nos heredes regni sui 
deo sibi imperante substituit, ut successione sanguinis sui beneficia uobis a se 
collata faceret esse perpetua, dum nos illa et augere et tueri cupimus, quae ab 
illo facta esse cognoscimus. cuius ordinationi, adhuc eo superstite, in regia 
ciuitate ita sacramenti interpositione cunctorum uota sociata sunt, ut unum 
crederes promittere, quod generalitas uidebatur optare. (2) Hoc uos sequentes 
exemplum pari deuotione peragite, ne quid a praesentibus minus fecisse 
uideamini, a quibus creditur totum similiter posse compleri. illum uero comitem 
uobis fecimus iurata uoce promittere, ut, sicut nobis uestrum animum proditis 
deuotissime, sic optata de nostris sensibus audiatis. recipite itaque prosperum 
semper uobis nomen, Hamalorum regalem prosapiam, blatteum germen, infantiam 
purpuratam, per quos deo iuuante parentes nostri decenter euecti sunt et inter 
tam prolixum ordinem regum susceperunt semper augmentum. (3) Credimus enim de 
diuinitate propitia, quae maiores nostros dignanter adiuuit, nunc quoque gratiam 
suae dignationis impendere, ut et nobis regnantibus bonarum rerum fructus 
dulcissimos afferatis, qui sub nostris parentibus copiosa uirtutum laude 
floruistis. 

[8,6] VI. LIBERIO PPO GALLIARUM ATHALARICUS REX. 
(1) Scimus animum uestrum de obitu gloriosae memoriae domni aui nostri acerbo 
dolore fatigari, dum omnia bona grauiter defleantur amissa: plus enim quaeritur, 
dum dominus desiderabilis abrogatur. expedit autem studio pietatis afflictam 
mentem compensatiuo remedio consolari, quia uix sentitur amissus, cui non 
succedit extraneus. (2) Sic enim sibi deo imperante prospexit, dum esset et post 
fata prouidus, ut regionibus suis pacem relinqueret, ne aliqua nouitas quieta 
turbaret. in sellam regni sui nos dominos collocauit, quatenus decus generis, 
quod in illo floruit, in successores protinus aequali luce radiaret. cui 
ordinationi Gothorum Romanorumque desideria conuenerunt, ita ut sub iurisiurandi 
religione promitterent fidem se regno nostro deuoto animo seruaturos. (3) Quod 
ad illustris magnitudinis uestrae notitiam credidimus perferendum, ut ab his, 
qui in Galliis regno pietatis nostrae deuoti sunt, simile proferatur exemplum 
et, sicut animos nostros circa se minores non desiderant effici, ita pari 
condicione teneantur astricti. 

[8,7] VII. UNIVERSIS PROVINCIALIBUS PER GALLIAS CONSTITUTIS ATHALARICUS REX. 
(1) Licet gloriosae memoriae domni aui nostri pro excellentibus meritis tristis 
uobis uideatur occasus, tamen, quia ille humana condicione decubuit, ad 
continuandam gubernationem, quam singulariter gesserat, nos reliquit, ne damnum 
boni principis sentiretis, cuius uobis noscitur regnare progenies. nullus enim 
apud nos perdit, quod illi paruit, sed duplici largitate munifici et illius 
debita reddimus et futuris obsequiis beneficia ingenita pietate mutuamur. (2) 
Atque ideo fidem pristinam maiore nunc uos conuenit deuotione monstrare, quia 
bene prospicit rebus futuris qui regnantium seruit initiis, dum ipse et in 
reliquum perseuerare creditur, qui primordia fouere sentitur. indicamus autem 
fauore diuino, cum ad regni culmina perueniremus, omnia nobis sic felicia, sic 
tranquilla cessisse, ut unum loqui crederes quod generalitas insonabat nec 
putaretur humanum, quod tot uota ingentium populorum nihil probata sunt habere 
contrarium. (3) Unde uos quoque praedicta conuenit imitari, ut Gothi Romanis 
praebeant iusiurandum et Romani Gothis sacramento confirment se unanimiter regno 
nostro esse deuotos, quatenus et nobis uestra sinceritas laudabiliter innotescat 
et ad quietem uestram proficiat inuicem promissa concordia. eat inter uos 
legalis missa tranquillitas: potior minori non sit infestus. habetote animum 
pacatum, qui bellum non habetis externum, quia primum inde nobis placere 
poteritis, si uobis hac ratione prospicitis. 

[8,8] VIII. VICTORINO VIRO VENERABILI, EPISCOPO ATHALARICUS REX. 
(1) De fide atque constantia tales sunt commonendae personae, quae desideriis 
humanis diuersa sorte quatiuntur. uos autem, quos sapientia firmos efficit et 
mens religiosa consolidat, ad prouincialium potius conuenit adunationes animari, 
quia iuste debitor fit alieni arbitrii, qui a pluribus meretur audiri. 
quapropter salutantes ueneratione qua dignum est, quod uobis quidem maerorem 
possit indicere, transitum gloriosae memoriae domni aui nostri cum dolore maximo 
nuntiamus. (2) Sed inde potest uestra tristitia temperari, quia nos in sede 
regni sui diuinitate propitia collocauit, ut in totum desiderio uestro non 
uideatur ereptus, qui uobis consurgit in successione reparatus. fauete nunc 
orationibus sacris nostris libenter auspiciis, ut rex caelestis humana nobis 
regna confirmet, gentes externas atterat, peccata absoluat, consolidet et 
conseruet propitius quod parentibus nostris dignatus est praestare gloriosis. 
(3) Quapropter sanctitas uestra prouinciales cunctos ammoneat, ut inter se 
habentes concordiam regno nostro per omnia debeant esse purissimi. cupimus enim 
in subiectis fidem reperiri, quam larga possimus pietate munerari. 

[8,9] VIIII. TULUIN V. I. PATRICIO ATHALARICUS REX. 
(1) Licet ad regendos populos idoneos efficiant, quos ad augustum culmen diuina 
prouexerint — quando nec aetas impedit, ubi sese potentia caelestis infundit —, 
tamen ad releuandam florentissimae nostrae aetatis sollicitudinem uisum est te 
uirum prudentissimum conuenienter adhibere, quem constat etiam domni aui nostri 
tractatibus iugiter et laudabiliter adhaesisse. quod si dignum fuit hoc illum 
talem tantumque facere, quanto magis nobis conuenit solacium quaerere, quod pro 
adulescentiae flore decenter adhuc possumus indigere! (2) Magna est enim 
infinitaque prudentia, quam nemo sic assequitur, ut eam non necessarie et per 
alios quaerere uideatur. senes ipsi consiliis sapientiam discunt et a maturis in 
commune quaeritur quod pro omnium utilitate tractatur. solacium curarum 
frequenter sibi adhibent maturi reges et hinc meliores aestimantur, si soli 
omnia non praesumunt. quod si longaeui domini subiectorum ingeniis adiuuantur, 
consulte relaxamus aetatis nostrae breues ferias, ut suis incrementis aucta 
prosperius robustior ad imperii pondera sustinenda consurgat. (3) Atque ideo te 
cum fauore diuino suggestu praesentalis patriciatus euehimus, ut pro re publica 
nostra tractantem sedes celsa sublimet ne sententia salutaris, cui decet 
humiliter pareri, a loco uideatur uenisse communi. hic est honor, qui et armis 
conuenit et in pace resplendet: hunc illa diues Graecia, quae multa 
gloriosissimo domno auo nostro debuit, gratificata persoluit: uelauit fortes 
humeros chlamydum uestis, pinxit suras eius calceus iste Romanus et dignanter 
uisus est accipere, quod se cognoscebat sumere per honorem. crescebat uisendi 
studium eois populis heroam nostrum, dum nescio quo pacto in eo, qui bellicosus 
creditur, ciuilia plus amantur. (4) Hac igitur honoris remuneratione contentus 
pro exteris partibus indefessa deuotione laborauit et praestare cum suis 
parentibus principi dignabatur obsequium, qui tantorum regum fuerat stirpe 
procreatus. sic se magnorum beneficia semper extollunt, ut et quibus imperare 
nequeunt, iura uenerationis imponant. diligunt crementi sui prouecti semper 
auctorem et moralitatis iura nesciunt, qui beneficiis non tenentur. (5) Sed 
longum est de eius gloria sufficienter loqui, quem singularem gentibus saecula 
fecunda genuerunt. ipsius te labor instituit, ut nos minus laborare debeamus. 
tecum pacis certa, tecum belli dubia conferebat et, quod apud sapientes reges 
singulare munus est, ille sollicitus ad omnia secure tibi pectoris pandebat 
arcana. tu tamen nullos responsis ludebas ambiguis. (6) Amasti in audiendo 
patientiam, in suggestione ueritatem: saepe quae ad eum falso peruenerant, recti 
studio corrigebas et, quod rarum confidentiae genus est, interdum resistebas 
contra uota principis, sed pro opinione rectoris. patiebatur enim inuictus ille 
proeliis pro sua fama superari et dulcis erat iusto principi rationabilis 
contrarietas obsequentis. (7) Ama nunc sublimior iustitiam, quam seruiens 
diligebas. ostende te illius esse discipulum, qui numquam laborauit in cassum: 
iunctus Hamalo generi nobilissima tibi facta consocia. omne siquidem bonum regis 
suadere debet affinitas. acturus es consueta prudentia, ut laude morum fastigium 
contigisse uidearis excelsum. (8) Extat gentis Gothicae huius probitatis 
exemplum: Gensimundus ille toto orbe cantabilis, solum armis filius factus, 
tanta se Hamalis deuotione coniunxit, ut heredibus eorum curiosum exhibuerit 
famulatum. quamuis ipse peteretur ad regnum, impendebat aliis meritum suum et 
moderatissimus omnium quod ipsi conferri poterat, ille paruulis exhibebat. atque 
ideo eum nostrorum fama concelebrat: uiuit semper relationibus, qui quandoque 
moritura contempsit. sic quamdiu nomen superest Gothorum, fertur eius cunctorum 
adtestatione praeconium. unde fas est de te meliora credere, quem nostri constat 
generis affinitate gaudere. 

[8,10] X. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Habetis, patres conscripti, unde glorioso principi gratiam referre debeatis, 
quando praecelso uiro Toluin et nostra affinitate fulgenti uestri ordinis 
contulimus dignitatem. auctus est enim pacis genius de ferri radiantis ornatu 
nec discincta iacet toga iam procinctualis effecta. ante uobis contulimus 
honores, sed nunc ipsam ereximus dignitatem. per omnes est nimirum splendor 
refusus, quem praesens potest habere patricius: quando illa est natura purissimi 
luminis, quae relucet et proximis. (2) Sed quamuis sit uobis notissimus 
candidatus, qui domni aui nostri tam claris ac diuturnis adhaesit obsequiis, 
tamen iuuat illa repetere, quae constat ad institutoris eius gloriam pertinere. 
(3) Primum, quod inter nationes eximium est, Gothorum nobilissima stirpe 
gloriatur. qui mox inter parentes infantiam reliquit, statim rudes annos ad 
sacri cubiculi secreta portauit, agens non ut aetas, sed ut locus potius 
expetebat. nam licet omnia regum obsequia sub cautela peragenda sint, illic 
tanto amplius timoris adquiritur, quanto proximus plus habetur. arduum nimis est 
meruisse principis secretum, ubi si quid cognoscitur prodi, uel ab alio 
formidatur. has procellas moderator sui sine offensione transmisit, carus 
summatibus, collegis semper acceptus, ut iam tunc magnae felicitatis uideretur 
esse praesagium gratiam meruisse cunctorum. (4) Cuius ut coepit aetas adulescere 
tenerique anni in robustam gentis audaciam condurari, ad expeditionem directus 
est Sirmensem: ut quod ab illo Martio uiro uerbis didicerat, in camporum 
libertate monstraret. egit de Hunnis inter alios triumphum et emeritam laudem 
primis congressibus auspicatus neci dedit Bulgares toto orbe terribiles. tales 
mittunt nostra cunabula bellatores: sic paratae sunt manus, ubi exercetur 
animus. nutritus in otioso seruitio laboriosos subegit et quod exercitatione non 
didicit, uirtus prona compleuit. (5) Rediit subito ad principem ueteranus 
egressus primaeuus, ut non pacatis obsequiis, sed armis semper studuisse 
crederetur. hoc rimator ille actuum et bonorum remunerator inspiciens uigorem 
illi regiae domus uirtutis contemplatione commisit, ut quem ingeniosum bella 
probauerant, fortissimi regis consiliis misceretur, ad inuenienda subtilis, ad 
implenda robustus, ad celanda cautissimus. egit locum merito publici secreti: 
cum ipso proelia, cum ipso negotiorum aequabilia disponebat et in tantam se 
similitudinem eius cogitationis adiunxerat, ut causis recognitis, quod ille 
uelle poterat, iste sua sponte peragebat. defensorem omnium suis tractatibus 
adiuuabat et ministrando consilium regebat ipse rectorem. (6) Ammonet etiam 
expeditio Gallicana, ubi iam inter duces directus et prudentiam suam bellis et 
pericula promptissimus ingerebat. Arelatus est ciuitas supra undas Rhodani 
constituta, quae in orientis prospectum tabulatum pontem per nuncupati fluminis 
dorsa transmittit. hunc et hostibus capere et nostris defendere necessarium 
fuit. quapropter excitata sunt Gothorum Francorumque ualidissima ea tempestate 
certamina. (7) Affuit illic dubiis rebus audacia candidati, ubi tanta cum globis 
hostium concertatione pugnauit, ut et inimicos a suis desideriis amoueret et 
uulnera factorum suorum signa susciperet: uulnera inquam, opinio inseparabilis, 
sine assertore praeconium, propria lingua uirtutis, quae licet ad praesens 
periculum ingerant, reliquum tamen uitae tempus exornant. eget enim 
astipulatoribus corpus illaesum, quaerit alios, qui uisa diuulgent: de 
fortitudine probata non ambigitur, quae tali testimonio comprobatur. conflictus 
uirorum fortium mutua tela refluit nec semper tutus fuit, qui cum numeroso hoste 
contendit. unius forsitan ictus sollerter eluditur: qui multis resistit, a parte 
qua non credidit uulnus excipit: quae in tantum nunc sunt gloriosa, quantum tunc 
habuere pericula. iuuat igitur fortissimi uiri narrare quietum felicitatis 
exemplum, quia non est in duce perfecta laus asserere semper anxios labores. (8) 
Mittitur igitur, Franco et Burgundio decertantibus, rursus ad Gallias tuendas, 
ne quid aduersa manus praesumeret, quod noster exercitus impensis laboribus 
uindicasset. adquisiuit rei publicae Romanae aliis contendentibus absque ulla 
fatigatione prouinciam et factum est quietum commodum nostrum, ubi non habuimus 
bellica contentione periculum: triumphus sine pugna, sine labore palma, sine 
caede uictoria. tantum ergo eius gloriae debemus, quantum utilitatis accepimus: 
quem et ille arbiter rerum largitione redituum iudicauit esse prosequendum, ut 
ibi fieret dominus possessionum, ubi utilitati publicae procurauit augmentum. 
(9) Aquileiensem quoque tempestatem inter eius prospera iure memoramus, quia 
discrimina, dum feliciter cedunt, suauissimae memoriae sensum relinquunt. cum 
uentis saeuientibus furentem pelagum spuma testaretur undarum, diu iactatum 
nauigium tumens fluctus absorbuit, nullum relinquens forti uiro solacium nisi 
tantum remigia brachiorum. tunc iste nautis pereuntibus cum caro pignore solus 
euasit. (10) Ibi amor piissimi regis, ibi meritum probatum est periclitantis, 
quando regnator ille uix litori constitutus, ut eum exitio praeualeret eripere, 
undas iterum desiderabat intrare. tunc eius pericula formidauit, qui saluti 
propriae timere nesciuit. (11) Nonno uobis, patres conscripti, asperis casibus 
diuinitus uidetur exemptus, cui praesens parabatur euentus? hunc itaque uirum 
bellis exercitatum, felicitate clarum, prudentia comprobatum, quod deo auspice 
dictum sit, ad patriciatus praesentalis culmen eueximus. fauete nunc auspiciis 
candidati et uiris nostris Libertatis atria reserate. conuenit gentem Romuleam 
Martios uiros habere collegas. 

[8,11] XI. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Confide, patres conscripti, quod ad agendas optimo regi gratias omnium 
uestrum studia debeant concitari, quando prouectum meum excogitatum noscitis pro 
utilitate cunctorum. atque ideo alacriter excipiendum est, quod necessarie 
fuisset optandum. omnibus quidem utile est iudicia principum sequi, sed ipse 
facit propria, qui gratanter susceperit aliena. (2) Retinetis me senatus semper 
fouisse coetum, sed nunc maxime, cum uestrum uideor intrare collegium. assumptio 
dignitatis ordinis uestri nobis gratiam duplicauit, quando me inter eos esse 
sentio, a quibus me amari posse confide. accedit etiam illud animi uestri 
gratissimum pignus, quod patriciorum genius per nos constat erectus, quando nemo 
gentilium in uobis putabit abiectum, quod in me respicit honoratum. (3) In 
expetendis quoque honoribus apud gloriosae memoriae Theodericum principem regum 
mea uobis saepe uota coniunxi, ut quadam praesentia talia uidear praemisisse, ad 
quos me cum gratia decebat intrare. confidentius enim illud expetitur, ubi post 
collata beneficia festinatur. saepe consules, saepe patricios, saepe praefectos 
habita intercessione promoui, uobis inpetrare contendens, quod mihi ardue 
potuissem optare. congaudete nunc, patres conscripti, meis auspiciis, qui 
uestris faui semper honoribus. (4) Vultis scire, qua uos affectione complectar? 
insertus stirpe regia uocabulum uobiscum uolui habere commune. uiuite deo 
propitio securi et, quod est felicissimum suauitatis genus, exultate cum liberis 
uestris. studete, sicut semper, praedicari moribus Romanis et bonorum actuum 
famam sub alta quiete perquirite. interest nostrae gloriae, ut, quorum numerum 
auximus, eos propitia diuinitate tueamur. 

[8,12] XII. ARATORI V. I. ATHALARICUS REX. 
(1) Perfectionem necessariarum rerum completam esse iudicamus, si, quemammodum 
eligendo uirum magnificum patricium armatae rei publicae parti prouidimus, ita 
et de sociando ei litterarum peritissimo consulamus. decet enim tractatores 
habere doctissimos, quibus potestas summa committitur, ut, nullo defectu 
impediente meritorum, prouisa rei publicae utilitas explicetur. alii sunt 
honores qui se ordinaria prouisione componunt: de generali autem securitate 
sollicito talis associandus fuit, qui parem in suis studiis non haberet. (2) 
Neque enim adhuc minus probatus agnosceris, licet primaeuus ueneris ad honores. 
aduocationis te campus exercuit: te iudicii nostri culmen elegit. nam ita intra 
te fuit quamuis ampla professio litterarum, ut tuum ibi consenescere non 
pateremur ingenium. auspicatus es militem, cum implere potueris cognitorem, et 
quamuis traheret te eloquentia pro defensione dicere, suadebat tamen aequitas 
iudicanda proferre. probatum est, quid utilitatis habeat moribus armata 
facundia. nam sicut perniciosum est doctos praua suadere, sic salutare munus 
est, cum ueritatis terminos disertitudo nescit excedere. (3) Sed ut merita tua 
exemplis potius laudabilibus asseramus, iuuat repetere pomposam legationem, quam 
non communibus uerbis, sed torrenti eloquentiae flumine peregisti. directus enim 
de partibus Dalmatiarum ad domnum auum nostrum sic necessitates prouincialium, 
sic utilitates publicas allegabas, ut apud illum magna cautela sollicitum et 
copiosus esses et fastidia non moueres. abundantia siquidem uerba cum suauissimo 
lepore defluebant et cum finem faceres, adhuc dicere quaerebaris: delectando 
mouendo implebas magis ueri oratoris nisum, cum iam causidici deseruisses 
officium. (4) Genitoris quin etiam tui facundia et moribus adiuuaris, cuius te 
eloquium instruere potuit, etiamsi libris ueterum non uacasses. erat enim, ut 
scimus, egregie litteris eruditus. et ut aliquid studioso exquisitum dicere 
uideamur, has primum, ut frequentior tradit opinio, Mercurius repertor artium 
multarum uolatu Strymoniarum auium collegisse memoratur. (5) Nam et hodie grues, 
qui classe consociant, alphabeti formas natura inbuente describunt: quem in 
ordinem decorum redigens, uocalibus consonantibusque congruenter ammixtis, uiam 
sensualem reperit, per quam alta petens ad penetralia prudentiae mens possit 
uelocissima peruenire. hinc Helenus auctor Graecorum plura dixit eximie uirtutem 
eius compositionemque subtilissima narratione describens, ut in ipso initio 
possit agnosci magnarum copia litterarum. (6) Sed ut ad propositum redeamus, 
paterno igitur exemplo ingenium extendisse credendus es, qui in Romano foro 
eloquentiam non nutristi. o beatum magistrum felicissimumque discipulum, qui 
affectuose didicit, quod aliis doctorum terror extorsit! (7) Romanum denique 
eloquium non suis regionibus inuenisti et ibi te Tulliana lectio disertum 
reddidit, ubi quondam Gallica lingua resonauit. ubi sunt, qui Latinas litteras 
Romae, non etiam alibi asserunt esse discendas? euaserat Caecilius pondus 
uerecundiae, si hunc prouectum saecula priora genuissent. soluta est quippe uis 
illa sententiae: mittit et Liguria Tullios suos. (8) Cognosce quid ex meritis 
tuis aestimauimus, quando te illius consilio uides esse sociatum, qui nostri 
inperii tractat arcanum. hinc est quod te comitiis domesticorum illustratum isto 
honore decoramus, ut merito maiora de nostris debeas sperare iudiciis, qui in te 
adhuc meliora credimus inueniri. grande tibi negotium uides esse commissum: 
quidquid egeris, generalitas sentit. nam qui potest in uniuersitate peccare, 
gloriosus nimis est, si nescit excedere. 

[8,13] XIII. AMBROSIO V. I. QUAESTORI ATHALARICUS REX. 
(1) Securus celsa conscendit, qui se in paulo minoribus approbauit et certo 
procedit uestigio, qui gradatim desiderio potitur accepto. sine merito siquidem 
remuneratum putatur omne quod subitum est nec inexplorati suspicionem refugit, 
quod repente prouenerit. contra omnia deliberata robusta sunt et totum bonis 
actibus optinuisse creditur, qui post documenta laudatae militiae promouetur. 
(2) Dudum inter gymnasia litterarum adscitus ab illo inspectore meritorum, qui 
iudiciis suis etiam futura praedicebat, priuatarum largitionum fascibus 
praefuisti: honor, nisi ex te creuisset, exiguus, quem tu suscipiens patrocinium 
meritorum ita gratia dominantis auxisti, ut tibi saepe committeretur quod 
dignitas non habebat. quod si laudabile est uel mediocribus esse honoribus 
parem, quanto praestantius uicisse moribus aulicam dignitatem. haec cum tu sub 
tanto iudice laudata perageres, gratiam quoque loci alterius inuenisti. (3) 
Dictationibus enim probaris adhibitus, cum sit offensionibus alter expulsus, et 
ita suspensum honorem tuum sustinebat ingenium, ut palatio deesse non sineres 
iudicem, cuius ad tempus abrogatam cognouimus dignitatem. non sunt imparia 
tempora nostra transactis: habemus sequaces aemulosque priscorum. (4) Ecce 
iterum ad quaesturam eminens euenit ingenio. redde nunc Plinium et sume 
Traianum. habes magna quae dicas, si et tu simili oratione resplendeas. fama 
temporum de legitima atque eloquenti iussione generatur. omnia si quidem bona 
cumulat lingua diserta et quod a nobis praecipitur, gratia dictantis ornatur. 
esto nobis ad bona suggerenda promptissimus et aduersum improbitatem male 
praesumentium constanter erectus. dic etiam auribus nostris quod est omnino pro 
nobis. bonus princeps ille est, cui licet pro iustitia loqui, et contra 
tyrannicae feritatis indicium audire nolle constituta ueterum sanctionum. (5) 
Renouamus certe dictum illud celeberrimum Traiani: sume dictationem, si bonus 
fuero, pro re publica et me, si malus, pro re publica in me. sed uide quid a te 
quaeramus, quando nec nobis aliquid iniustum licere permittimus. decreta ergo 
nostra priscorum resonent constituta, quae tantam suauitatem laudis inueniunt, 
quantum saporem uetustatis assumunt. (6) Praeiudicia, quae nos horremus, in 
aliis non amamus. obligamus te certe generalitati, dum absolute praecipimus iura 
seruari. quod ideo nunc dicimus, ut opportune omnibus in te consuluisse 
uideamur. decet enim praemonere, ne te iam tardius post aliena pericula uideamur 
uelle corrigere. bonorum exempla sequere et nobilitatis tuae memor incede. illi 
digne ad uitia generis sui redeunt, qui contemptibili stirpe nascuntur. (7) His 
igitur in bonum publicum praedictis per quintam feliciter indictionem quaesturae 
tibi insignia deo praestante concedimus, honorem prudentium, fontem omnium 
dignitatum, quando exinde procedit, quod indulgentiae nostrae largitate 
manauerit. age ut, qui ad consilium nostrum adscisceris, prudentia cunctis et 
grauitate praeminere noscaris. nam quid tibi conueniat, uides. uox legum 
diceris, dum nos iura condamus. incumbe nunc probitati uel fidei, ut, sicut te 
prior honor dignum fecit alteri, ita secundus tertiae faciat dignitati. 

[8,14] XIIII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Accipite, patres conscripti, iudicium quod initia nostra protulerunt, quando 
plus cogitantur omnino quae cauta sunt, quia talis subsecutio creditur, quale 
primordium uenisse sentitur. nemo enim futurum putat esse diligentem, quem in 
ipsa nouitate opinionis suae non uidet esse custodem. prouidus institutor hortum 
suum fecundis nititur ornare plantariis, ut reddant fructus optatos, quae 
sollicitis fuerant exculta laboribus: quanto magis regnum decet inter initia 
pacis amoenitate componi, ne habere speciem agri uideatur inculti! (2) Et ideo 
beneficiis nostris quasi quandam ianuam cogitauimus dare quaestorem, per quem 
uenientium dignitatum culmina decenter exirent. sunt uobis certe de candidato 
nota, quando et moderna, quae loquimur. nam cum transitum gloriosae memoriae 
domni aui nostri subiectorum anxia corda lugerent — bonum quippe amissum dum 
quaeritur, plus amatur —, per eum uobis et nostri auspicii et uestrae 
securitatis optata patuerunt. intellegite, quali nos aequitate constringimus in 
futuris, ut ipse uobis legum fieret custos, qui conseruandae iustitiae fuerat 
promissor effectus. (3) Affuit mandatis regalibus eloquens et decorus orator, 
permulcens etiam inspectus, quos gratissimos reddebat auditus. tales enim decet 
esse aulicos uiros, ut naturae bona indicio frontis aperiant et possint agnosci 
de moribus, cum uidentur. tacens enim plerumque despicabilis est, si eum tantum 
lingua nobilitat: semper autem in honore manet, si, cuius est tranquillus 
animus, eum quoque serenissimus commendet aspectus. hoc denique facto testamur 
copiam nos habere prudentium, quando talis eligitur, qui ex utraque parte 
laudetur. (4) Eloquentiae uero bona ineptum est in quaestore praedicare, cum ad 
hoc specialiter probetur adscitus, ut opinionem temporum commendet qualitate 
dictorum. aliis enim iudicibus prouinciarum committatur exactio, aliis priuati 
aerarii custodia delegetur: hic autem aulicae famae insignia reponuntur, unde 
per totum mundum opinio uulgata laudetur. quod uobis adeo, patres conscripti, 
aestimauimus esse repetendum, ut tales nos quaerere credatis, quales et nostrae 
laudi et uestrae securitati expediat inueniri. agnoscite, docti, bonum principis 
uotum: confidite de beneficiis, qui litterarum probamini habere notitiam. 
segnissimi est torpere, cum se ad prouectum cognoscat rerum dominos inuitasse. 
(5) Quapropter, patres conscripti, illustrem Ambrosium quaesturae culmine 
decoratum fauor uestrae benignitatis excipiat. de illo enim non debet dubitari, 
qui a uestro ordine iam in prima dignitate meruit approbari. 

[8,15] XV. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Gratissimum nostro profitemur animo, quod gloriosi domni aui nostri 
respondistis in episcopatus electione iudicio. oportebat enim arbitrio boni 
principis oboediri, qui sapienti deliberatione pertractans, quamuis in aliena 
religione, talem uisus est pontificem delegisse, ut nulli merito debeat 
displicere, ut agnoscatis illum hoc optasse praecipue, quatenus bonis 
sacerdotibus ecclesiarum omnium religio pullularet. recepistis itaque uirum et 
diuina gratia probabiliter institutum et regali examinatione laudatum. (2) 
Nullus adhuc pristina contentione teneatur. pudoren non habet uicti, cuius uotum 
contingit a principe superari. ille quim immo suum efficit, qui eum sub puritate 
dilexerit. nam quae sit causa doloris, quando hoc et in isto reperit, quod 
alteri in partem ductus optauit? ciuica sunt ista certamina, pugna sine ferro, 
rixa sine odio: clamoribus, non doloribus res ista peragitur. nam etsi persona 
summota sit, nihil tamen a fidelibus amittitur, cum optatum sacerdotium 
possidetur. (3) Quapropter redeunte legato uestro inlustri uiro Publiano 
rationabile duximus ad coetum uestrum salutationis apices destinare. magna enim 
iucunditate perfruimur, quotiens cum nostris proceribus uerba miscemus. et hoc 
quoque suauissimum uobis minime dubitamus, si quod illius fecistis imperio, 
nobis etiam cognoscitis esse gratiosum. 

[8,16] XVI. OPILIONI COMITI SACRARUM ATHALARICUS REX. 
(1) Solent quidem uenientes ad aulicas dignitates diutina exploratione 
trutinari, ne imperiale iudicium aliquid probare uideatur ambiguum, quando 
gloria regni est reperisse iudices exquisitos. sed tam frequens est familiae 
uestrae felicissimus prouectus, tam in multis personis declarata prudentia, ut 
licet aliquis uos eligat ad subitum, nihil fecisse uideatur incertum. 
similitudinem suorum felix uena custodit, quando pudet delinquere, qui similia 
nequeunt in sui genere reperire. (2) Hinc est, quod melius agnoscitur elegisse 
nobilem quam fecisse felicem: quia iste commonitus per ueterum se facta 
custodit, ille exemplum non habet nisi quod fecerit. quapropter secure tibi 
credimus, quod totiens tuo generi commissum fuisse gaudemus. pater his fascibus 
praefuit: sed et frater eadem resplenduit claritate. ipsa quodammodo dignitas in 
penatibus uestris larem posuit et domesticum factum est publicum decus. (3) Nam 
militiae ordinem sub fraterna laude didicisti, cui mutuo conexus affectu 
implebas laboribus socium et consiliorum participatione germanum, ad te potius 
pertinere diiudicans quod frater acceperat. hoc baculo reclinabatur ille 
felicior, astu quaedam neglegens praesumptione tui, quia per te omnia cernebat 
impleri. (4) En dulce fratrum obsequium et praesentium temporum antiqua 
concordia. bene talibus sensibus iudicium creditur, qui seruare mores 
naturaliter sentiuntur. quod si amoeni recessus et prouinciale otium forte 
libuissent, ad te cateruae causantium et anxia currebant uota laesorum. boni 
iudicis inter eos assumebas officium ut futurorum quodam urgente praesagio, quod 
a nobis accipere poteras, meritorum assumptione peragebas. (5) Meminimus etiam, 
qua nobis in primordiis regni nostri deuotione seruieris, quando maxime 
necessarium fidelium habetur obsequium. nam cum post transitum diuae memoriae 
domni aui nostri anxia populorum uota trepidarent et de tanti regni adhuc 
incerto herede subiectorum se corda perfunderent, auspicia nostra Liguribus 
felix portitor nuntiasti et sapientiae tuae allocutione firmati maerorem, quem 
de occasu conceperant, ortu nostri imperii in gaudia commutabant. innouatio 
regis sine aliqua confusione transiuit et sollicitudo tua praestitit, quod nos 
nullus offendit. (6) Atque ideo probato talibus institutis ab indictione 
feliciter sexta sacrarum largitionum comitiuam propitia tibi diuinitate 
concedimus. usurus es omnibus priuilegiis atque emolumentis, quae ad tuos 
decessores pertinuisse noscuntur: absit enim, ut aliqua calumniae machinatione 
quatiantur qui actionis suae firmitate consistunt. fuit enim tempus, cum per 
delatores uexarentur et iudices. deponite iam formidinem, qui non habetis 
errorem: fructibus uestrarum utimini dignitatum: nam quod uobis per decessores 
prodecessoresque uestros temporibus domni aui nostri consuetudo longa dedit, 
indulgentia quoque nostra custodit. (7) Conferimus tibi honorem germani: sed tu 
fidem eius imitare seruitii. nam si illum sequeris, multos laude praecedis, 
uirum auctoritatis maximae, probatae constantiae, qui sub tanto principe et sine 
culpa paruit et iudicia laudatus exercuit. promptum est enim aestimare quid 
egerit, quando sub ingrato successore palatinum officium praeconia eius tacere 
non potuit. difficile non est itaque moribus sequi posse germanum, quia et in 
conuersationis fructu plerumque consentiunt, qui unius semine procreantur. 

[8,17] XVII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Tanta est, patres conscripti, in candidato copia meritorum, ut uereamur, ne 
tardius putetur electus quam non sit iudicio comprobatus. nam cum diuae memoriae 
auus noster optimos uiros exquireret, nobis eum inremuneratum prosperior fortuna 
seruauit. illi paruit, illi multa officiositate seruiuit et a domino largissimo 
beneficiorum sine aliqua retributione constat esse derelictum. credo dilata est 
compensatio meriti, ut nobis aptior fieret causa praestandi: congenimat enim se 
pietas nostra lege naturae. condignum est ab herede solui, quod collatum constat 
auctori. cur enim munificentia nostra eum differret, cum eum proficere 
consuetudo suae nobilitatis urgeret? (2) Pater huic manu clarus ac summa fuit 
morum nobilitate conspicuus, quem nec feruentia bella respuerunt et tranquilla 
otia praedicarent, corpore ualidus, amicitia robustus aeui antiquitatem 
gestabat, abiectis saeculis Odouacris ditatus claris honoribus. his temporibus 
habitus est eximius, cum princeps non esset erectus. (3) Sed quid antiquam 
parentum eius repetimus nobilitatem, cum uicina resplendeat luce germani? cuius 
non dicam proximitati, sed uel amicitiae coniunctum fuisse potest esse 
laudabile. huius uirtutibus ita se sociauit atque conexuit, ut hoc potius sit 
incertum, qui magis praedicetur ex altero. (4) Amicitiis ille praestat fidem: 
sed magnam promissis debet iste constantiam. ille quoque auaritia uacuus: et 
iste a cupiditate probatur alienus. hinc est quod norunt regibus seruare fidem, 
quia nesciunt uel inter aequales exercere perfidiam. ibi enim mores facilius 
probantur, ubi natura sub libertate monstratur. quomodo ergo sub puritate non 
seruiant dominis, qui nesciunt illusisse collegis? (5) His laudibus electus a 
coniuge Basilianae sociatus fertur esse familiae, quod plerumque uenit a meritis 
coniungi posse nobilibus. inspicite in eo, si placet, etiam familiarem uitam, 
quia saepius maioribus uestris uiros industrios haec signa prodiderunt. res huic 
priuata tanta fuit moderatione disposita, ut nec aliqua tenacitate sorderet nec 
iterum nimia effusione laberetur. (6) Gentiles uictu, Romanos sibi iudiciis 
obligabat et unde ingratitudo dignitatibus plerumque uenit, iste disceptando 
sibi amicitias colligebat. uidete quid faciat nobilis natura. ex iudicibus natus 
arbitrum agebat, quod nisi ex morum probitate nulla potest contingere ratione. 
nam fascibus oboedire plerumque potestatis necessitas cogit: priuato iudici 
parere sola sententiarum probitas facit. unde nobis plus laudis uidetur habere 
uoluntarius iudex, quando ad audientiam non eligitur nisi qui iustus esse 
moribus aestimatur. (7) Quapropter, patres conscripti, fauete uestris alumnis et 
nostris fauete iudiciis. secundo ad uestram curiam uenit, qui et ex senatore 
natus est et aulicis dignitatibus probatur honoratus. 

[8,18] XVIII. FIDELI V. I. QUAESTORI ATHALARICUS REX. 
(1) Professionem constat esse iustitiae legum peritos iudices ordinare, quia uix 
potest neglegere qui nouit aequitatem nec facile erroris uitio sordescit, quem 
doctrina purgauerit. dudum te forensibus negotiis insudantem oculus imperialis 
aspexit, nec latere potuit, qua fide suscepta peregeris, qua luculentia tractata 
peroraris. (2) Aequo gradu eloquentia tua atque conscientia pariter incedebant: 
nullus susceptus quod amplius desideraret habuit: nullus iudicum quod in te 
corrigere posset inuenit. accessit enim uenustas oris et castitas animi: iuuenem 
te solus decor ostendit: ab ore primaeuo cana uerba manauerunt. contendit flos 
aetatis et maturitas mentis: sed potius illa superauit, quae nos ad uirtutum 
gradus gloriamque perducit. (3) Quapropter aptamus munera nomini et meritis 
tuis, ut arcana regia Fidelis accipias et uir eloquens litteratam reperias 
dignitatem. nunc causas gloriose iudica, quas laudabiliter perorabas: assideat 
tibi propria et exercitata doctrina. modo est felix et certa condicio 
negotiorum, quando ille sententiam dicit, qui non potest ignorare quod legit. 
non enim decet iudicem ministrum esse uoluntatis alterius, ut magis alteri 
pareat, cui tot milites obsecundant. certe si in aliis utcumque tolerandum, 
nimis in quaestore pudendum est, ut qui eligitur ad principis consilium, 
solacium expectet alienum. (4) Et ideo, quod deo auspice dictum sit, per sextam 
indictionem quaesturae tibi conferimus dignitatem. sed tuus honor imperitis 
opprobrium est. nam sicut conscientia laeta est, quae prouehitur meritis, ita 
sub reatu iacet, qui se imparem cognoscit muneribus consecutis. habes priscos 
uiros, quos te deceat imitari. praecede fama quem sequeris dignitate. (5) Nam si 
te priuata uita uirtutibus exercuit, quanto melius prouecta declarabit? 
sumpsisti nomen ex meritis: custodi, ut semper laeteris ueritate uocabuli. nam 
cum omnis appellatio ad declarandas res uideatur imposita, nimis absurdum est 
portare nomen alienum et aliud dici quam possit in moribus inueniri. uerum haec 
bonae conscientiae dicta sufficiant, quia dubitari de illo creditur, qui 
plurimis ammonetur. 

[8,19] XVIIII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Licet coetus uester genuino splendore semper irradietur, clarior tamen 
redditur quotiens augetur lumine dignitatum. nam caelum ipsum stellis 
copiosissimis plus refulget et de numerosa pulchritudine mirabilem intuentibus 
reddit decorem. naturae siquidem insitum est, ut bonorum copia plus delectet. 
prata denique floribus pinguntur innumeris: laudatur pinguis arui densior seges. 
antiquitas uos fecerit nobiles haberi: nos senatum uolumus etiam de numerositate 
praedicari. (2) Hinc est quod uobis aggregare cupimus quem repererimus ubicumque 
praecipuum. nam licet apud uos seminarium sit senatus, tamen et de nostra 
indulgentia nascitur, qui uestris coetibus applicetur. alumnos cunctae uobis 
pariunt aulicae dignitates, quaestura autem uere mater senatoris est, quoniam ex 
prudentia uenit. quid enim dignius, quam curiae participem fieri qui adhaesit 
consilio principali? sed quia prudenti uiro generaliter non sufficit conclusa 
laudatio, eius nota propriaque tangamus. (3) Quaestorem nostrum, patres 
conscripti, cognoscite eloquentia prius exercitata placuisse et sic aduocationis 
suae crebras egisse uictorias, ut merito sibi eum electio triumphalis asciuerit, 
quatenus palmis felicibus inauguratus nobis daret omina laurearum. ad forense 
gymnasium prima aetate deductus studuit semper integritati mentis et nobilissimo 
pudore castitatem corporis sub nimio labore transegit. (4) Orator facundus, 
grauissimus patronus susceptas causas suis praeconiis adiuuabat, quando credi 
non poterat negotium inprobabile, cui talis uidebatur assistere. nonne 
praetermittere hunc uirum esset publicum damnum? quid enim aut nobis aut uobis 
esse debet acceptius quam nostro coniungi lateri, qui inter leges meruit 
approbari? amare namque eas potest, per quas doctus enituit, dum affectat 
unusquisque gloriam suam nec obliuisci potest animus, ex qua nobis fuerit parte 
sociatus. (5) Creditis forte, principes uiri, nouam in hunc imparatamque 
apparuisse prudentiam? origo eius hereditarias sibi litteras uindicauit, cuius 
pater ita in Mediolanensi foro resplenduit, ut et trino fratrum et Tulliano 
cespite pullularet. proinde quamuis sit uel inter mediocres difficillimum 
placendi genus, tamen aduocationis laudem inter primarios eloquentiae frequenter 
meruit inuenire. is contra magnum Olybrium stetit, is palmarii Eugenetis linguae 
ubertate suffecit, et illis par extitit, quos singulares Roma cognouit. (6) Quid 
enim generosius quam tot litterarum proceres habuisse maiores? nam si 
inueteratae et per genus ductae diuitiae nobiles faciunt, multo magis 
praestantior est, cuius origo thesauris prudentiae locuples inuenitur. 
quapropter, patres conscripti, fauete nostro iudicio ac suis meritis candidato: 
quando si collegae manum clementiae porrigitis, uos potius subleuatis. 

[8,20] XX. AVIENO V. I. PPO ATHALARICUS REX. 
(1) Assertio meritorum est potuisse eligi post improbitatem iudicis accusati, 
quando excessus praecendentium non corrigitur, nisi cum successor optimus 
inuenitur. contrariis rebus plerumque medicina succedit, nam, dum calor uitalis 
adhibitus fuerit, frigus pestiferum tunc recedit. nubila ipsa uentorum 
spiratione terguntur et aquilo faciem caeli tranquillam reddit, quam australis 
aura turbauit. sic nos decessorem tuum summouimus amore generalitatis, ut tu 
saluberrimus aduenires. (2) Contraria prioribus imitare et laudanda peregisti. 
ille calumniis odiosus: tu stude, ut iustitia reddaris acceptus. rapax ille: tu 
continens. bonorum omnium breuis est definitio uitare quae fecit, quando illa 
uere laudanda sunt, quae suo iudicio non probauit. respice denique in illo odium 
publicum, et tu amorem affectare cunctorum. tanti tuis moribus gratias agant, 
quanti illius acerbitatem actionis accusant. animare igitur dedecore 
praecedentis, quando post illum professae malitiae uirum uel a malis abstinuisse 
laudandus es. nam quale erit, si beneficia prouinciis tribuas quae hactenus non 
habebant? bonum insolitum plus amatur et sequenti gaudio confert dulcedinem 
temporum praemissa tristitia. (3) Atque ideo praefecturae tibi fasces per sextam 
feliciter indictionem deo auxiliante conferimus, quae quanto fuit hactenus 
laesione terribilis, tanta nunc habere debet beneficia lenitatis, siquidem 
sauciata cura tua refouenda sunt. non tuis, non alienis manibus quisquam 
grauetur. nam ultra omnes impietates est nocere laesos, qui sanare creditur 
uulneratos. redeat ad nomen antiquum praefectura illa praetorii toto orbe 
laudabilis: cuius si principium quaeramus, per Ioseph a beneficiis inchoauit. 
nec inmerito a legibus nostris pater prouinciarum, pater etiam praedicatur 
imperii, quia sic iuste, sic prouide agi uoluerunt, ut non districtum iudicis 
nomen, sed uocabulum illi pietatis imponerent. (4) Iustis ac debitis compendiis 
nostrum per te crescat aerarium. lucra rennuimus, quae legum cauta profanant: 
pecunias illas uolumus, quibus libra iustitiae suffragatur. aedes nostras 
nequitiam non patimur introire, quia nec priuatim intromittere possumus quam 
publica uoce damnamus. (5) Audite, iudices, quid amemus, nolite aliud in malum 
publicum suspicari. nam cui uos per iniquas prouisiones creditis esse 
placituros, cum nos cognoscatis sola illa diligere, quae possunt iustitiae 
monitis conuenire? uestris iam moribus peccatis, si post ista delinquitis. sed 
illi forte talia gesserint, qui ad dignitates suis parentibus incognitas 
peruenerunt: tu post patris praefecturam laudabilem aliquid quod melius 
praedicetur adiunge, quia diligentior semper debet esse qui sequitur, dum bona 
parentum probabiliter et imitari cupimus et uincere festinamus. (6) Accedit 
etiam tuis laudibus, quod dictis prudentum probaris imbutus. graue est sapienti 
offendere, ubi alterum reperit incidisse. ius forte praetereat, qui iura 
nesciuit: totum a te legitimum quaeritur, cuius origo indocta fuisse nescitur. 
aequales tibi sunt libri ueterum et actiones parentum. praesta opinioni tuae, 
praesta nostro iudicio, ut impar non sis meritis quorum aequasti per nostra 
beneficia dignitates. 

[8,21] XXI. CYPRIANO V. I. PATRICIO ATHALARICUS REX. 
(1) Licet propriis frequenter honoribus et germani tui fueris dignitate 
laudatus, tamen, quia natura bonorum non expenditur cum refertur, quasi ad 
indictum reuertimur, de quo iam praeconia multa sonuerunt. testificatum est de 
te, quicquid de fidelibus, quicquid debuit de bene meritis aestimari. sed digne 
laudum cum uoluerit nouitates emittit, qui se actionis probitate compleuit. (2) 
Natura perennis fontis est gloriae uena manabilis: nam sicut ille fluendo non 
expenditur, sic nec ista celebri sermone siccatur. quod et si transacta 
taceantur, tu noua probaris suggerere quae dicantur, qui cum aetate crescis 
semper et meritis. cursus annorum laudis tibi procurat augmentum. senescis 
quidem corpore, sed laude iuuenescis. merito tibi prolixior aetas optatur, in 
quo fama semper robustior inuenitur. (3) Habuisti sub diuae memoriae auo nostro 
in utraque parte laudatas semper excubias. uidit te adhuc gentilis Danuuius 
bellatorem: non te terruit Bulgarum globus, qui etiam nostris erat praesumptione 
certaminis obstaturus. peculiare tibi fuit et renitentes barbaros aggredi et 
conuersos terrore sectari. sic uictoriam Gothorum non tam numero quam labore 
iuuisti. (4) Postea uero, quod non minus ipsis certaminibus fuit, referendarii 
officium laboriosis contentionibus exhibebas. fuerunt enim apud illum uirtutum 
omnium uirum exercitualia uel pacata seruitia. quis enim non ageret bellum, qui 
illi potuit competens exhibere responsum? qui tantam firmitatem animi semper 
exegit, tantam uerborum in asserenda ueritate constantiam, ut merito se uicisse 
diceret hostem, qui illo praesente uitare ualuisset errorem. hinc fuit, quod 
eius obsequia reddiderunt prudentes, quia cautela semper adhibita erigit sensum 
et, dum culpam quis formidet incurrere, sapientibus se nititur aggregare. (5) 
Contulit etiam dignitatem sacrarum largitionum, hoc est laborum tuorum 
aptissimum munus, quam sic casta, sic moderata mente peregisti, ut maiora tibi 
deberi faceres, quamuis eam in magna praemia suscepisses. per haec te florida 
iuuentus exercuit, sed nostris temporibus aetas matura seruauit. consilio quidem 
plurimum uales, nec fractus tamen aetate cognosceris: sic enim adeptus es 
senectutis bona, ut eius non subires incommoda. haec sunt quae in te aestimamus 
augenda, ut, sicut es conscientia praeditus, reddaris quoque honore reuerendus. 
(6) Sunt enim beneficiis nostris consentanea in te et superna iudicia, quando 
talium filiorum pater effectus natura ipsa uideris esse patricius. quorum bona 
uernantia non est absurdum referri, quando educantium felicior laus est de 
filiorum probitate laudari. primum, quod non minimae laudis praestat initium, 
infantia eorum est nota palatio. sic fetus tui, more aquilae se probantes, 
regales oculos ab ipsis paene cunabulis pertulerunt. relucent etiam gratia 
gentili nec cessant armorum imbui fortibus institutis. (7) Pueri stirpis Romanae 
nostra lingua loquuntur, eximie indicantes exhibere se nobis futuram fidem, 
quorum iam uidentur affectasse sermonem. habemus, unde tibi, felix pater, 
praemium debeat referri, qui et filiorum tuorum nobis animos optulisti. 
quapropter multis laboribus multaque fide et constantia comprobato patriciatus 
tibi deo auspice conferimus dignitatem, honorem quidem celsum, sed qui tuis 
meritis probetur aequalis. fruere igitur probatissimis institutis, ut cum tu 
bona geminaueris, nostris iterum beneficiis augearis. 

[8,22] XXII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
(1) Si fauore uestro dignus est, qui uel semel regale potuit impetrare iudicium, 
quid, patres conscripti, uir magnificus merebitur Cyprianus, qui uobis totiens 
gratior debet effici, quotiens a nobis dignitates acceperit? certantes in stadio 
numerosior corona glorificat, Olympicos currus frequens palma nobilitat: sic uel 
in leuibus rebus gloriosior efficitur, cui frequenter praemia conferuntur. de 
primo denique prouectu potest esse cunctatio, dum multi fallunt principis 
animum, quando facile est illudere, cui semper uotum est praestitisse: sed talem 
mentis exhibuit constantiam, tantum bonorum habuit propositum, ut semper in se 
prouocauerit regium munus. (2) Haec est certa gloria, haec indubitata sententia 
frequenter potuisse mereri, per quod homines constat ornari. hos etiam intrare 
in uestram curiam decet, qui ad primos honores non expendunt meritum suum, sed 
cum magna susceperint, iterum maiora promerentur. ornant quoque tales et nostra 
iudicia, quando bene prius electus creditur, qui saepius approbatur. natura ipsa 
boni adhibita perseuerantia pretiatur, quia minus est laudanda incipere quam 
bonorum propositum custodire. (3) Similes habuistis olim, patres conscripti, 
Decios, similes uetustas praedicat fuisse Coruinos. neque enim hic uir, de quo 
nobis sermo est, nostrum sibi tantummodo conciliauit arbitrium. ab uno quippe 
principe prouehi uidetur forte gratiosum: nam et sub altero meruisse prouectum 
apud utrosque integrum constat fuisse iudicium. cunctos ergo sequaces habet, qui 
aliquid ex ueritate decernit. (4) Hunc prouectus sui auctorem meruit, ut nos 
augmentatores dignissime reperiret. ille in eum fundamenta posuit honorum, nos 
culmen construximus dignitatum. et ideo, patres conscripti, tot laboribus, tot 
laudibus clarificato illustri uiro Cypriano suggestum quoque patriciatus 
addidimus, ne maior esset meritis suis quam honoribus nostris. fauete nunc 
collegae quem saepe decorastis extranei. securus ad uos redit, qui iam honores 
suos in Libertatis aula reposuit. (5) Habet etiam, unde uobis reddatur 
acceptior, quando tales curiae uestrae alumnos protulit, de quibus quamuis 
auidus pater tamen propria uota superauit, non infantia trepidos, non ad 
respondendum, ut licebat, ignaros: uariis linguis loquuntur egregie, maturis 
uiris communione miscentur. sic cum nobis noti sunt, in ipso aetatis primordio 
adulescentiam transierunt. praestet diuina maiestas, ut, sicut de patre eorum 
munificentiae nomen extulimus, sic et in eis pietatis nostrae titulos augeamus. 

[8,23] XXIII. BERGANTINO V. I. COMITI PATRIMONII ATHALARICUS REX. 
(1) Licet munificentiam regis cotidie deceat cum sole relucere et iugiter 
aliquid facere, quo possit largitas principis apparere, hinc tamen conscientiae 
debitum soluitur, quotiens parentibus sub aequitate praestatur. lucrantur 
principes dona sua et hoc uere thesauris reponimus, quod famae commodis 
applicamus. absit enim, ut negemus affini, quod solemus custodire subiectis: 
quando qui nobis sanguine coniungitur, plus meretur nec fraudari potest proprio 
desiderio, qui militat sub iudice gratioso. (2) Atque ideo illustrem 
magnitudinem tuam praecelso atque amplissimo uiro Theodahado massas subter 
annexas tot solidos pensitantes ex patrimonio quondam magnificae feminae matris 
ipsius praecipimus reformari, eius feliciter dominio plenissime uindicandas, 
cuius successionis integrum ius in ea qua praecipimus parte largimur. (3) De 
cuius fide ac sinceritate praesumimus, ut sequenti tempore reliqua supra 
memorati patrimonii cum adiecta quantitate mereatur. quid enim tali uiro negare 
possimus, qui etiam meliora suis obtinere possit obsequiis, uel si non 
probaretur affinis? uir quem nobilitatis suae nulla inflat elatio, modestia 
humilis, prudentia semper aequalis quid a nobis mereatur, intendite, quando ad 
gloriam nostram trahimus, quod eum proximum confitemur. (4) Quapropter 
aequissimae iussioni operam nauanter impendite delectisque sedis uestrae 
chartariis designatas massas actoribus eius sine aliqua dilatione contradite, ut 
summa nobis caritate sociato gratia praesentis muneris reddatur acceptior. 

[8,24] XXIIII. CLERO ECCLESIAE ROMANAE ATHALARICUS REX. 
(1) Tanto diuinitati plurima debemus, quanto a ceteris mortalibus maiora 
suscipimus: nam quid simile rependat deo, qui potitur imperio? sed licet pro 
tanto munere nihil compensari possit idonee, ipsi tamen gratia redditur, dum in 
seruientibus honoratur. (2) Itaque flebili aditione causamini hoc fuisse longae 
consuetudinis institutum, ut, si quis sacrosanctae Romanae ecclesiae seruientem 
aliqua crederet actione pulsandum, ad supra dictae ciuitatis antistitem negotium 
suum dicturus occurreret, ne clerus uester forensibus litibus profanatus, 
officiis potius saecularibus occupetur: addentes diaconum quoque uestrum ad 
contumeliam religionis tanta executionis acerbitate compulsum, ut saius eum 
propriae custodiae crederet mancipandum. (3) Presbyterum quin etiam ecclesiae 
Romanae pro leuibus causis asseritis criminaliter impetitum. quod nobis pro 
ingenita reuerentia, quam nostro debemus auctori, displicuisse profitemur, ut, 
qui pridem sacris meruerant inseruire mysteriis, conuentionibus inreuerenter 
expositi nefariis iniuriis subiacerent. sed aliorum plectenda subreptio nobis 
contulit plenissimae laudis euentum, ut causa contingeret praestandi, quae nos 
caelestibus commendaret auxiliis. (4) Atque ideo considerantes et apostolicae 
sedis honorem et consulentes desiderio supplicantum praesenti auctoritate 
moderato ordine definimus, ut, si quispiam ad Romanum clerum aliquem pertinentem 
in qualibet causa probabili crediderit actione pulsandum, ad beatissimi papae 
iudicium prius conueniat audiendus, ut aut ipse inter utrosque more suae 
sanctitatis cognoscat aut causam deleget aequitatis studio terminandam, et si 
forte, quod credi nefas est, competens desiderium fuerit petitoris elusum, tunc 
ad saecularia fora iurgaturus occurrat, quando suas petitiones probauerit a 
supra dictae sedis praesule fuisse contemptas. (5) Quod si quis extiterit tam 
improbus litigator atque omnium iudicio sacrilega mente damnatus, qui 
reuerentiam tantae sedi exhibere contemnat et aliquid de nostris affatibus 
crediderit promerendum, ante alicuius conuentionis effectum decem librarum auri 
dispendio feriatur, quae a palatinis sacrarum largitionum protinus exactae per 
manus saepe memorati antistitis pauperibus erogentur, carensque impetratis 
negotii quoque sui amissione multetur. dignus est enim duplici poena percelli, 
qui et diuinam reuerentiam et nostra iussa temerauit. (6) Sed item uos, quos 
iudicia nostra uenerantur, ecclesiasticis uiuite constitutis. magnum scelus est 
crimen admittere, quos nec conuersationem decet habere saecularem: professio 
uestra uita caelestis est. nolite ad mortalium errores et humilia uota 
descendere. mundani coerceantur humano iure, uos sanctis moribus oboedite. 

[8,25] XXV. IOHANNI V. S. REFERENDARIO ATHALARICUS REX. 
(1) Valde dignum est in eis aliena seruare, quibus nos oportet propria dona 
conferre. quid enim de illa munificentia possis ambigere, quando a nobis te 
intellegis mereri, quod a nostris decessoribus accepisti? profitemur itaque 
alterius quidem donum, sed nostrum esse iudicium et modernam principis mentem 
praeuenisse tantum uelocissimam largitatem. (2) Hinc est quod diuae memoriae 
auum nostrae clementiae domum in castro Lucullano positam, obsequiorum tuorum 
sedulitate prouocatum, constat uoluisse largiri. cuius dispositionem secutus 
patricius Tuluin posteaquam illi nostra est liberalitate concessa, praefatam 
domum actu legitimo in tua optime iura transmisit. (3) Quapropter serenitas 
nostra uel inchoatae uoluntatis desiderium uel Tuluin plenissimae donationis 
effectum praesenti auctoritate corroboramus, ut saepe dicta domus patriciae 
recordationis Agnelli in Lucullano castro posita cum omnibus ad se pertinentibus 
in tua uel heredum tuorum possessione permaneat, et quicquid de hac facere 
malueris, habebis liberam potestatem, cuiuslibet uel priuati uel publici nominis 
posthac inquietudinem summouentes: ubi et si quid esset quolibet casu, qualibet 
inquisitione fortassis ambiguum, huius auctoritatis nostrae iudicio constat 
explosum. fruere iuuante deo rebus propriis ex nostra quoque auctoritate 
solidatis. alii enim tibi iura legitima praestiterunt, nos possessionis quietem 
et cunctis saeculis securam conferimus firmitatem. (4) Sed ne quis forsitan tam 
egregiae uoluntatis nostrae inuidus temerator existat, iubemus eum qui ex hac re 
quolibet tempore uel fisci nomine uel priuati mouere temptauerit aliquam 
quaestionem, dare tibi, uel ad quem pertinere uolueris domum superius 
designatam, poenae nomine auri libras tot et frustratum suis ausibus 
infamatumque discedere. hunc enim uoluntatis suae meretur inuenire fructum, qui 
aliquid contra nostrum uidetur quaesisse iudicium. 

[8,26] XXVI. UNIVERSIS REATINIS ET NURSINIS ATHALARICUS REX. 
(1) Gloriosus domnus auus noster desideria uestra cognoscens Quidilanem Sibiae 
filium priorem uobis quidem facere disponebat: sed quia interueniente mortali 
condicione nequiuit cogitata complere, necesse nobis est eius uota perficere, ne 
tantus uir de aliquo inaniter iudicaretur bona potuisse sentire. (2) Atque ideo 
praesenti auctoritate praecipimus, ut eum priorem feliciter habere debeatis et 
quae ordinauerit pro disciplina seruanda, ubi nostra maxime utilitas continetur, 
in omnibus oboedire debeatis, quia sic domni aui nostri estis moribus instituti, 
ut et leges libenter audiatis et iudices. (3) Hoc est enim, quod nostrum comit 
imperium, quod opinionem uestram inter gentes amplificat, si talia geratis, quae 
et nobis accepta et diuinitati possunt esse gratissima. robustius enim inimici 
nostri uincuntur moribus bonis, quia quos superna protegunt, felices aduersarios 
habere non possunt. pugnatis enim efficaciter foris, dum in sedibus uestris 
iustitiam fouere contenditis. ita enim duo mutua se amplexatione consociant: qui 
aequitatem coluerit, fructum uictoriae possidebit. (4) Nam quae necessitas ad 
iniusta compellat, cum uos et sortes alant propriae et munera nostra domino 
iuuante ditificent? nam et si cui aliquid expetendum est, speret de munificentia 
principis quam de praesumptione uirtutis, quia uobis proficit, quod Romani 
quieti sunt, qui, dum aeraria nostra ditant, uestra donatiua multiplicant. 

[8,27] XXVII. DUMERIT SAIONI ET FLORENTIANO VIRO DEVOTO COMITIANO ATHALARICUS REX. 
(1) Seueritas publica sicut ab innocentibus uacat, ita necesse est, ut in 
sceleratis operam suae districtionis impendat, quia non semper unum merentur 
iudicium diuersa merita personarum. morbi ipsi dissimilibus sucis sanantur 
herbarum: aliis cibi, aliis ferrum optatam reuocat sospitatem et pro qualitate 
passionis praeceptum merentur artificis. (2) Et ideo deuotio uestra per 
Fauentinum territorium incunctanter excurrat et, si quos Gothorum atque 
Romanorum in direptionibus possessorum se miscuisse reppererit, secundum facti 
aestimationem et damnis affligantur et poenis, quia grauius plectendi sunt qui 
nec ammonitionibus iustis nec initiis principis oboediendum esse crediderunt, 
quando maior ambitus est nouis dominis uelle seruire, ut commendati bonis 
initiis reliquam uitam securitatis munere perfruantur. 

[8,28] XXVIII. CUNIGASTO V. I. ATHALARICUS REX. 
(1) Permouit serenitatem nostram Constanti atque Venerii dolenda conquestio, qua 
sibi a Tancane iuris proprii agellum, quod Fabricula nominatur, cum suo peculio 
causantur ablatum, adicientes, ne rerum suarum repetitionibus imminerent, 
liberis sibi condicionem ultimae seruitutis imponi. (2) Atque ideo magnitudo 
tua, decretis obsecuta praesentibus, praefatum suo iubeat adesse iudicio, ubi 
omni inter partes ueritate discussa iuri consentaneam et amicam uestris moribus 
proferte iustitiam: quia sicut graue est de suo dominos iure decedere, ita 
nostris est saeculis inimicum seruitutis iugo libera colla deprimere. (3) 
Momenti iure si competunt, primitus reddantur inuasa, ita tamen, ut persona 
legitima disceptationibus non desistat. cesset uiolenta praesumptio, ut causa 
iudicis cognoscatur arbitrio et aut conuictos seruos cum rebus sibi 
competentibus possideat aut probatos liberos indemnes atque integros 
derelinquat. sufficit enim quod ei relaxamus poenam qui facere praesumpsit 
iniuriam. 

[8,29] XXVIIII. HONORATIS POSSESSORIBUS ET CURIALIBUS PARMENSIS CIVITATIS ATHALARICUS REX. 
(1) Dignum est, ut libenti animo faciatis quae iuberi pro urbis uestrae 
utilitate cognoscitis: nam quod proprio sumptu decuit aggredi, compendiose uobis 
constat offerri. ciuitatem siquidem uestram diutina siccitate laborantem iuuante 
deo domnus auus noster saluberrima unda rigauit. (2) Cui nunc studio uestro 
cloacarum ora pandantur, ne, sordium obiectione tardata, reciprocans unda 
uestris aedibus illidatur et quas debuit abluere, easdem uobis cogatur inferre. 
cui operi, quamquam uos urgere debeat ciuicus amor, uirum spectabilem Genesium 
praecipimus imminere, ut nos ad meliora prouocetis, si quae iussimus gratanter 
efficitis. 

[8,30] XXX. GENESIO V. S. ATHALARICUS REX. 
(1) Amore ciuitatis uestrae antiqui operis formam domnus quidem auus noster 
regia largitate construxit. sed nihil prodest aquarum copias urbibus inmisisse, 
nisi nunc prouideatur cloacarum opportuna digestio: more uitae humanae, cuius 
ista salubritas continetur, si quod ore quis suscipit, alia parte corporis 
relaxatus effuderit. (2) Et ideo sublimitas tua Parmenses municipes huic faciet 
operi nauiter insistere, quatenus antiquos cuniculos siue subterraneos siue qui 
iunguntur marginibus platearum diligenter emendent, ut cum sollemniter optatus 
uobis liquor influxerit, nulla abiecti laetaminis obiectione tardetur: quia 
gratiam unda non habet nisi quae iugiter influit et uisa semper abscedit. illa 
enim quae pulchre riuis exercitata ridet, quam deformis est in lacunis: palus 
enim nec uisu grata, nec iumentis accommoda. (3) Elementum pulcherrimum quidem, 
sed cum in naturali puritate seruatur. sine hoc agri squalent, urbes anhela 
siccitate fatigantur, ut merito antiqua prudentia quos a ciuica conuersatione 
segregandos esse iudicauit, aquarum interdictione puniuerit. quapropter tam 
utillimae rei omnium debet studere consensus, quia ciuis animum non habet, qui 
urbis suae gratia non tenetur. 

[8,31] XXXI. SEVERO V. S. ATHALARICUS REX. 
(1) Cum te praefectorum consiliis laudabiliter inhaerentem omnia didicisse 
credamus, quae ad rei publicae statum pertinent componendum, maxime cognouisti 
litteris eruditus pulchram esse faciem ciuitatum, quae populorum probantur 
habere conuentum. sic enim et in illis splendet libertatis ornatus et nostris 
ordinationibus necessarius seruit effectus. Feris datum est agros siluasque 
quaerere, hominibus autem focos patrios supra cuncta diligere. (2) Aues ipsae 
gregatim uolant, quae innoxia uoluntate mitescunt: canori turdi amant sui 
generis densitatem: strepentes sturni compares sequuntur indesinenter exercitus: 
murmurantes palumbi proprias diligunt cohortes et quicquid ad simplicem pertinet 
uitam, adunationis gratiam non refutat. (3) Contra animosi accipitres, aquilae 
uenatrices et supra omnes alites acutius intuentes uolatus solitarios 
concupiscunt, quia rapaces insidiae innoxia conuenticula non requirunt. ambiunt 
enim aliquid soli agere, qui praedam cum altero non desiderant inuenire. sic 
mortalium uoluntas plerumque detestabilis est, quae conspectum hominum probatur 
effugere, nec potest de illo aliquid boni ueraciter credi, cuius uitae testis 
non potest inueniri. (4) Redeant possessores et curiales Bruttii: in ciuitatibus 
suis coloni sunt, qui agros iugiter colunt. patiantur se a rusticitate diuisos, 
quibus et honores dedimus et actiones publicas probabili aestimatione 
commisimus, in ea praesertim regione, ubi affatim ueniunt inelaboratae deliciae: 
(5) Ceres ibi multa fecunditate luxuriat: Pallas etiam non minima largitate 
congaudet: plana rident pascuis fecundis, erecta uindemiis: abundat multifariis 
animalium gregibus, sed equinis maxime gloriatur armentis: merito, quando 
ardenti tempore tale est uernum siluarum, ut nec muscarum aculeis animalia 
fatigentur et herbarum semper uirentium satietatibus expleantur. uideas per 
cacumina montium riuos ire purissimos et quasi ex edito profluant, sic per 
Alpium summa decurrunt. additur, quod utroque latere copiosa marina possidet 
frequentatione commercia, ut et propriis fructibus affluenter exuberet et 
peregrino penu uicinitate litorum compleatur. uiuunt illic rustici epulis 
urbanorum, mediocres autem abundantia praepotentum, ut nec minima ibi fortuna 
copiis probetur excepta. (6) Hanc ergo prouinciam ciuitatibus nolunt incolere, 
quam uel in agris suis se fatentur omnino diligere? quid prodest tantos uiros 
latere litteris defaecatos? pueri liberalium scholarum conuentum quaerunt et mox 
foro potuerint esse digni, statim incipiunt agresti habitatione nesciri: 
proficiunt, ut dediscant: erudiuntur, ut neglegant et cum agros diligunt, se 
amare non norunt. quaerat eruditus, ubi possit existere gloriosus: prudens 
frequentiam non respuat hominum, in qua se nouit esse laudandum. alioquin 
uirtutibus fama tollitur, si earum merita in hominibus nesciantur. (7) Nam quale 
desiderium est ciuium frequentiam deserere, cum aliquas quoque auium 
conuersationi humanae se uideant uelle miscere? mortalium enim penatibus 
fiducialiter nidos philomena suspendit et inter commanentium turbas pullos 
nutrit intrepida. foedum ergo nimis est nobili filios in desolationibus educare, 
cum frequentationi humanae uideat alites sua pignora commisisse. redeant igitur 
ciuitates in pristinum decus: nullus amoenitatem ruris praeponat moenibus 
antiquorum. (8) Quomodo potest in pace refugi, pro qua oportet bellum, ne 
uastetur, assumi? cui enim minus grata nobilium uideatur occursio? cui non 
affectuosum sit cum paribus miscere sermonem, forum petere, honestas artes 
inuisere, causas proprias legibus expedire, interdum Palamediacis calculis 
occupari, ad balneas ire cum sociis, prandia mutuis apparatibus exhibere? caret 
profecto omnibus his, qui uitam suam uult semper habere cum famulis. (9) Sed ne 
ulterius in eandem consuetudinem mens aliter inbuta relabatur, datis 
fideiussoribus tam possessores quam curiales sub aestimatione uirium poena 
interposita promittant anni parte maiore in ciuitatibus se manere, quas habitare 
delegerint. sic fit, ut eis nec ornatus desit ciuium nec uoluptas denegetur 
agrorum. 

[8,32] XXXII. SEVERO V. S. ATHALARICUS REX. 
(1) Cum Nymphadius u. s. pro causis suis ad comitatum sacratissimum festinaret, 
itineris longinquitate confectus, animalia fessa reparare contendens, ad fontem 
Arethusae in Scyllacino territorio constitutae elegit ponere mansionem, eo quod 
ipsa loca et pasturarum ubertate fecunda sint et aquarum inundatione 
pulchrescant. est enim, ut dicitur, sub pede collium supra maris harenam 
fertilis campus, ubi fons uastus egrediens cannis cingentibus in coronae speciem 
riparum suarum ora contexit, amoenus admodum et harundineis umbris et aquarum 
ipsarum uirtute mirabilis. (2) Nam cum ibi tacitus homo et studiose silentiosus 
aduenerit, aquas fontis irrigui reperit sic quietas, ut in morem stagni non tam 
currere quam stare uideantur. at ubi concrepans tussis emissa fuerit aut sermo 
clarior fortasse sonuerit, nescio qua ui statim aquae ibidem concitatae 
prosiliunt: os illud gurgitis ebullire uideas grauiter excitatum, ut putes aquam 
rigentem succensae ollae suscepisse feruorum: silenti homini tacita, loquenti 
strepitu et fragore respondens, ut stupescas sic subito perturbatam, quam nullus 
tactus exagitat. (3) Noua uis, inaudita proprietas aquas uoce hominum commoueri, 
et, quasi appellatae respondeant ita hominum sermonibus prouocatae, nescio quid 
inmurmurant. credas ibi aliquod animal prostratum somno quiescere, quod 
excitatum magno tibi strepore respondeat. legitur quidem nonnullos fontium 
uariis scaturrire miraculis, ut aliqui potati animalibus reddant uarium colorem, 
alter greges albos efficiat, quidam in saxeam duritiam suscepta ligna 
conuertant. sed has causas nulla ratio comprehendit, quia supra intellectum 
humanum esse cognoscitur quod tantum rebus naturalibus applicatur. (4) Sed ut ad 
querellam supplicantis cito redeamus, hic cum mansionem supradictus Nymphadius 
habuisset, insidiis rusticorum abactos sibi asserit caballos: quod temporum 
nostrorum habere non decet disciplinam, ut delectatio illius loci tali damno 
redderetur horribilis. quod uiuacitatem tuam diligenti censemus examinatione 
discutere, quae et de palatio nostro auctoritatem et de legibus uisa est 
iustitiam collegisse, ut more ipsius fontis scelus quod actum est uidearis 
ulcisci. (5) Perquirantur fures summo silentio, teneantur in suis laribus 
quieti, dum, mox ut executor increpuerit, eorum corda turbentur, in uoces 
prosiliant et se terribili murmuratione confundant. sic aquas suas omina sibi 
iudicent dedisse poenarum. sit ergo in eis competens uindicta, ut loca sint 
peruia: inuitet posita disciplina studium commeantium, ne latronum excessibus 
uitetur tale miraculum, quod semper laetificare cognoscitur inquisitum. 

[8,33] XXXIII. SEVERO V. S. ATHALARICUS REX. 
(1) Sicut incognita uelle nosse prudentis est, ita comperta dissimulare dementia 
est, eo praesertim tempore, cum noxia res ad correctionem possit celerrimam 
peruenire. frequenti siquidem probatione didicimus Lucaniae conuentu qui prisca 
superstitione Leucothea nomen accepit, quod ibi sit aqua nimio candore 
perspicua, praesumptionibus illicitis rusticorum facultates negotiantium hostili 
direptione saepe laceratas, ut qui ad natale sancti Cypriani religiosissime 
uenerant peragendum mercimoniisque suis faciem ciuilitatis ornare, egentes 
turpiter inanesque discederent. (2) Hoc nos simplici ac facili remedio 
credidimus corrigendum, ut spectabilitas uestra praedicto tempore una cum 
possessoribus atque conductoribus diuersarum massarum, quietem conuenientium 
anticipata debeat cautela procurare, ne atrocis facti reos inueniat, quos poena 
consumat. quod si aliquis rusticorum uel cuiuslibet loci homo causa nefandae 
litis aduenerit, inter ipsa initia comprehensus fustuariae subdatur protinus 
ultioni et pompatus mala uota corrigat, qui prius occultum facinus excitare 
temptabat. (3) Est enim conuentus iste et nimia celebritate festiuus et 
circumiectis prouinciis ualde proficuus. quicquid enim praecipuum aut 
industriosa mittit Campania aut opulenti Bruttii aut Calabri peculiosi aut Apuli 
idonei uel ipsa potest habere prouincia, in ornatum pulcherrimae illius 
uenalitatis exponitur, ut merito tam ingentem copiam iudices de multis 
regionibus aggregatam. uideas enim illic conlucere pulcherrimis stationibus 
latissimos campos et de amoenis frondibus intextas subito momentaneas domos, 
populorum cantantium laetantiumque discursum. (4) Ubi licet non conspicias 
operam moenium, uideas tamen opinatissimae ciuitatis ornatum. praesto sunt pueri 
ac puellae diuerso sexu atque aetate conspicui, quos non fecit captiuitas esse 
sub pretio, sed libertas: hos merito parentes uendunt, quoniam de ipsa 
famulatione proficiunt. dubium quippe non est seruos posse meliorari, qui de 
labore agrorum ad urbana seruitia transferuntur. quid uestes referam innumera 
uarietate discretas? quid diuersi generis animalia nitere pinguissima? ubi tali 
cuncta taxatione proponuntur, ut quamlibet emptor fastidiosissimus inuitetur. 
sic de illo commercio nemo ingratus redit, si cuncta probabilis disciplina 
componit. (5) Est enim et locus ipse camporum amoenitate distensus: suburbanum 
quoddam Consilinatis antiquissimae ciuitatis, qui a conditore sanctorum fontium 
Marcellianum nomen accepit. hic erumpit aquarum perspicua et dulcis ubertas, ubi 
in modum naturalis antri apsidis fabricata concauitas sic perspicuos liquores 
emanat, ut uacuum putes lacum, quem non dubitas esse plenissimum. hic perlucidus 
usque ad fundum patet, ut aspectibus tuis aerem potius apparere iudices, non 
liquorem. aemulatur serenum diem aqua subtilissima, nam quicquid in imo geritur, 
inoffensa oculis claritate monstratur. (6) Conludunt illic gregatim laetissimi 
pisces, qui ad manus pascentium sic intrepidi ueniunt, tamquam se nouerint non 
esse capiendos: nam qui tale aliquid praesumpsit efficere, mox poenam 
diuinitatis cognoscitur excepisse. longa sunt illius fontis memoranda 
describere. ueniamus ad illud singulare munus sanctumque miraculum. (7) Nam cum 
die sacratae noctis precem baptismatis coeperit sacerdos effundere et de ore 
sancto sermonum fontes emanare, mox in altum unda prosiliens aquas suas non per 
meatus solitos dirigit, sed in altitudinem cumulumque transmittit. erigitur 
brutum elementum sponte sua et quadam deuotione sollemni praeparat se miraculis, 
ut sanctificatio maiestatis possit ostendi. nam cum fons ipse quinque gradus 
tegat eosque tantum sub tranquillitate possideat, aliis duobus cernitur 
crescere, quos numquam praeter illud tempus cognoscitur occupare. magnum 
stupendumque miraculum fluenta labentia sic ad humanos sermones uel stare uel 
crescere, ut eis credas audiendi studium minime defuisse. (8) Fiat omnium 
sermone uenerabilis fons iste caelestis: habeat et Lucania Iordanem suum. ille 
exemplum baptismatis praestitit, hic sacrum mysterium annua deuotione custodit. 
quapropter et reuerentia loci et utilitas rei dare debet populis sanctissimam 
pacem, quia cunctorum iudicio sceleratissimus habendus est, qui talium dierum 
gaudia temerare contendet. relegantur populis et proponantur ista quae diximus, 
ut cum inulta esse minime creduntur, excedendi licentia non quaeratur.