[1,0] LIBER I - GENEALOGIE DEORUM GENTILIUM AD UGONEM INCLITUM IERUSALEM ET CYPRI REGEM SECUNDUM IOHANNEM BOCCACCIUM DE CERTALDO LIBER PRIMUS INCIPIT FELICITER. Prohemium. Si satis ex relatis Domnini Parmensis egregii militis tui uera percepi, Rex inclite, summopere cupis genealogiam deorum gentilium et heroum ex eis iuxta fictiones ueterum descendentium, atque cum hac, quid sub fabularum tegmine illustres quondam senserint uiri, et me a celsitudine tua quasi expertissimum atque eruditissimum hominem in talibus selectum tanto operi autorem. Sane ut omiserim desiderii tui admirationem (non enim paruum hominem decet, quid regem moueat, perscrutari) et aduersus electionem mei quid sentiam dicere pretermittam, ne dum insufficentiam meam monstrauero per subterfugia arbitreris impositi laboris onus euitem, antequam ad sententiam meam circa impositum opus deueniam, libet serenissime regum apponere, etsi non omnia quedam saltem que inter Domninum insignem militem tuum, dum iussa tue celsitudinis explicaret, et me interuenere uerba ut eis perlectis satis de me iudicium tuum uideas et temeritatem meam, dum in obedientiam tue maiestatis deuenio. Cum igitur ille facundo ore sacra tue sublimitatis studia et opera regalis officii admiranda nec non et insignes atque gloriosos quosdam tui nominis titulos longa dicacitate explicuisset, eo deuenit ut conatu plurimo me in tuam sententiam ducere niteretur, nec unica tantum ratione sed multis ex quibus, fateor, ualide uidebantur quedam. Verum postquam tacuit et michi respondendi copia facta est, sic dixi: Arbitraris forsan, facunde miles, seu rex tuus de proximo noster futurus, prestante deo, hanc insaniam ueterum scilicet cupientium se haberi diuino procreatos sanguine angulum terre modicum occupasse et tanquam ridiculum quoddam, ut erat, paruo perseuerasse temporis tractu et ueluti etiam recentissimum opus facile colligi posse? Attamen bona semper tua pace dicam: longe aliter est! Nam ut omittam Cicladas et reliquas Egei maris insulas, Achayam et Ylliricum atque Traciam, quas penes fomenta huius stultitie emicuere plurimum et potissime dum Grecorum respublica floruit, Eleuxini maris, Hellespontiaci, Meonii, Ycarei, Pamphylii, Cilicii, Phenicis et Syri atque Egyptiaci litora sua contagione infecit. Nec Cyprus nostri regis insigne decus ab hac labe fuit inmunis. Sic et omnem Lybie atque Syrtium et Numidie oram labefactauit et Athlantiacos occiduique occeani sinus et remotissimos Hesperidum ortos. Nec Mediterranei tantum maris fuit contenta litoribus. Quin imo et ad incognitas mari nationes etiam penetrauit. Decidere enim in perniciem hanc cum litoralibus accole omnes Nyli fonte carentis, et harene Lybice una cum suis pestibus, et antiquissimarum Thebarum solitudines, nec non et superiores Egyptii, atque Garamantes feruidi et calentes nimium irsutique Ethyopes, et odori Arabes Perseque dites atque Gangarides populi et nigredine insignes Yndi, Babilones, et celsa Caucasi cacumina, eiusque tam in feruidum solem quam in gelidas arthos scabrosa decliua, Caspium mare Hyrcanique truces, et omnis Tanais, ac niuosus semper Rhodopes et Scitharum etiam inculta barbaries. Et cum orientalis occeani fluctus et Rubri maris infecisset insulas, postremo ad nos usque Ytalos declinauit, adeo ut Roma rerum domina huius caliginis offuscata nube sit. Et ne passim per regiones omnes, in quibus plurimum hec inscitia potuit, euager, ut satis potes aduertere, portiuncula sola fuit orbis inter triones et cadentem solem, que deitatis huiusmodi non fuit nobilitata progenie, esto nephande credulitatis sicuti et reliqua fuerit infecta. Nec ista euo fuere nostro. Erat forsan adhuc adolescens Abraham dum apud Sycionios cepit ista proserpere et insipientium hominum subintrare animos; heroum tamen tempestate ferbuit et in maximum deuenit decus et nomen, et in dies usque superbi Ylionis ruine perseuerauit. Nam in Troiano bello quosdam deorum filios cecidisse et Hecubam in canem et Polidorum in uirgulta conuersos legisse meminimus. Quod quidem et uetustissimum est et plurium seculorum tempus. Nec dubitandum insuper, quin, quocunque hec uiguerit stultitia, ibidem ingentia sint descripta uolumina, ut maiorum diuina nobilitas monimento licterarum ueniret ad posteros. Et esto nunquam existimauerim talium paruum fuisse numerum, quod permaximus fuerit, Paulus Perusinus, uir grauis et talium solertissimus atque curiosissimus exquisitor non nunquam asseruit, me presente, se a Barlaam, quodam Calabro homine Grecarum licterarum apprime erudito, habuisse, neminem insignem uirum principatu aut preminentia alia tota in Grecia insulis et litoribus premonstratis eo fuisse seculo, quo hec fatuitas uiguit, qui ab aliquo deorum huius modi duxisse originem non monstraret. Quid igitur dicam, quid tu, spectantes tam longe lateque diffusum malum tam uetus, tot perseueratum seculis, tot explicatum uoluminibus et in tam grandi uirorum numero ampliatum? Credisne me regis optata posse perficere? Equidem si prestent montes faciles transitus, et solitudines inuie apertum notumque iter, si flumina uada et maria tranquillas undas, ac transfretanti emittat ab antro Eolus uentos tam ualidos quam secundos, et, quod maius est, sint Argiphontis talaria aurea uolucri cuicumque homini alligata pedibus, et pro uotis, quocumque libuerit, euolet, uix tam longos terrarum marisque tractus, etiam si illi prestetur permaxima seculorum annositas, nedum aliud agat, solum poterit peragrasse. Concedam amplius; dentur cui uelis hec omnia posse contingere in momento loca et, diuina insuper fauente gratia, caractherum ac ydiomatum uariarum nationum notitia, et coram accedenti integra preparentur uolumina, quis, ut me pretermiserim, mortalium erit, cui sint uires tam solide, tam perspicax ingenium tamque tenax memoria, ut omnia uidere queat apposita, et intelligere uisa et intellecta seruare, et demum calamo etiam exarare et in opus collecta deducere? Addebas preterea, ut explicarem, quid sub ridiculo cortice fabularum abscondissent prudentes uiri, quasi rex inclitus arbitretur stolidum credere, homines fere omni dogmate eruditos simpliciter circa describendas fabulas nulli ueritati consonas nec preter licteralem sensum habentes triuisse tempus et impendisse sudores! Non inficiar, delectauit me regalis ista discretio et argumentum certissimum prebuit, quoniam, ut tu ante dicebas, sit illi diuinum ingenium, meque in uotum impulit suum, dummodo uires sufficerent. Sane circa huiusmodi explicationes longe plus quam putes difficultatis et theologi hominis labor est, nam, dato, iuxta Varronis sententiam, ubi de diuinis et humanis rebus multa descripsit, genus hoc theologie sit, quod mithicon seu, ut aliis placet et forte melius, physicon dicitur, et si plurimum ridende falsitatis habeat, multum tamen ad illam eliciendam artis exquirit. Et ob id, miles elegantissime, pensande sunt hominum uires et examinanda ingenia, et sic illis conuenientia onera imponenda. Potuit Athlas sustinere capite celum, eique fesso sub onere Alcides potuit prestare uicem, diuini homines ambo, et inuictum fere robur fuit ambobus! Ast ego quid? Breuis sum homuntio, nulle michi uires, ingenium tardum, et fluxa memoria; et tu meis humeris, non dicam celum, quod illi tulere, quin imo et terram super addere cupis et maria, ac etiam celicolas ipsos, et cum eis sustentatores egregios! Nil aliud hoc est, nisi uelle, ut pondere premar et peream. Verum si tantum regi hoc erat animo, erat onus aptum, si inter mortales ullus est tanto labori sufficiens, uiribus preclarissimi uiri Francisci Petrarce, cuius ego iam diu auditor sum. Homo quippe est celesti ingenio preditus et peremni memoria, ac etiam facundia admirabili, cui familiarissime quarumcunque gentium hystorie sunt, sensus fabularum notissimi, et breuiter, quicquid phylosophie sacro iacet in gremio, manifestum est. Tacueram iam, cum sic ille uultu placido et comto sermone secutus est: Credo, longe melius quam nouerim, ea uera esse, que narras, et difficultates uideo, sed queso, mi Iohannes, an putes regem nostrum circumspectione carere? Oculatus quippe dominus est, et mitis ingenii, et regia facilitate laudabilis! Et absit, ut quenquam, nedum te, premere uelit, quin imo uetus est illi mos deuiare quoscunque, et idcirco sane intelligenda atque assumenda iussa ipsius. Edepol facile credi potest inaccessibiles esse eas, quas predixeras, nationes et eorum codices, si qui sunt, omnino Latinis incognitos; uerum, si qua ex Grecis, que ad Latinos usque deuenerint, seu apud Latinos ipsos, quorum licteris non parum honoris et glorie maiorum attulere studia, comperiuntur, etsi non omnia, que saltem tua cura haberi possint, ista desiderat. Eia ergo, liberali animo, bene de deo sperans, laborem subi, et, quod potes, facito, cum ad impossibile requiratur nemo! Non enim michi uirum illum sublimem et, nedum apud Cyprios, sed fama super ethera notum Franciscum Petrarcam dedit fortuna obuium, credo sic uolente deo, ut et illi maximis occupato parcerem, et iuuentuti tue honestum laborem inferrem, ex quo nomen tuum nuper in auras exire incipiens inclita gloria elucescat clarius apud nostros. Tunc ego inquam: Iam satis uideo, strenue miles, quam, pretermissis barbarorum remotissimis libris, existimes ex Grecis Latinisque opus hoc integrum perfici posse. O bone deus! Nonne ipse, Domnine, uides, quia hac ipsa concessione maximam partem operi demas? Sed faciamus uti iam dudum nostri fecere principes, romanum imperium diuidentes in orientale et occiduum; sint monstro huic corpora duo, barbaricum unum et grecum atque latinum reliquum, ad grecum latinum que, quos ipsemet nominas, libri. Nec istud etiam poterit, ut quod postulas consequatur; antiquam enim hanc pestem monstrauimus. Tu nunc tecum uolue, quot labentibus seculis hostes habuere uolumina. Confiteberis equidem, quoniam incendia et aquarum diluuia, ut de particularibus taceam, bibliothecas assumpserint plurimas; et si non alia deperisset quam Alexandrina, quam iam dudum Phyladelphus summa cum diligentia fecerat, esset librorum diminutio maxima, cum in ea testimonio antiquorum poteras reperire, quod uelles! Preterea inualescente gloriosissimo Christi nomine, eiusque doctrina sincere ueritatis perlucida letiferi erroris et potissime gentilitii tenebras amouente, ac etiam iam diu Grecorum declinante fulgore, clamantibus in infaustam religionem Christi nuntiis ac eam in exterminium pellentibus, nulli dubitandum est quin secum multos deleuerint libros huius materiei refertissimos, dum non multos esse deos, nec deorum filios, sed unicum Deum patrem et filium Dei unicum tam uera quam pia predicatione monstrarent. Insuper auaritiam, cui non parue sunt uires, concedes habuisse hostem; facultas enim poetica scientibus nil afferre lucri certissimum est, et apud eam nil preciosum est preter quod afferat aurum. Ex quo consecutum ut aurum non afferentia, non solum neglecta, sed despecta atque deiecta sint; et cum omnes fere in diuitias totis tendant pedibus, uolumina talia in desuetudinem abiere, et sic etiam periere facile. Eque in eorum detrimentum quorundam principum detestabile accessit odium, nec aliter quam in hostes ab eis aduersus ea conspiratum est. Et quot hoc deleuerit odium non solum fabularum, sed quarumcunque facultatum uolumina, non leuiter exprimeretur numerus. Ceterum si cetera pepercissent, non eis, restauratore carentibus, pepercisset labile tempus, cui et taciti et adamantini sunt dentes, nedum libros, sed saxa conterentes durissima et ferrum ipsum, domans cetera. Hoc hercle tam Greca quam Latina multa redegit in puluerem! Et si hec et alia plura passa sint, et ea potissime, que nostro labori oportuna essent, negari tamen non potest, quin multa supersint, sed nullum tamen, quod ego nouerim, in hoc, quod optas, conscriptum. Vaganter igitur tam deorum quam progenitorum nationes et nomina huc illuc dispersa per orbem. Habet enim liber hic ex his aliquid, et aliquid liber alter. Que quis, queso, pro minime seu saltem parum fructuoso labore uelit exquirere et tot uolumina uoluere, legere, et hinc inde excerpere perpauca? Credo satius desistendum. Ast ille in me defixis luminibus inquit: Non me latebat, quin aduersum moderatam petitionem meam haberes, quid diceres; sed non adeo me repelles, quin loculus remaneat aliquis, in quem fugiam. Non equidem negabo, quod asseris uerum. Iam secundo dixisse uelim: quod potes, facito! Hanc portiunculam, quam hinc inde excerpsisse poteris, rex noster exoptat. Poterisne istud etiam denegasse? Sed heu! Timeo non has tibi torpor ignauus rationes preparet, ut laborem effugias. Nil nempe turpius ocioso iuuene! Et si laborandum est, cum ad laborem nascamur omnes, cui melius quam regi optimo potes laborem impendere? Surge igitur, et inertiam hanc pelle, et ad opus ingenti accingere animo, ut regi pariter pareas et tuo nomini ad inclitam famam uiam facias! Venies profecto, si prudens es, ultro eo, quo ego te conor impellere. Nosti enim, quoniam labor improbus uincat omnia; audentesque iuuat fortuna, et multo magis Deus ipse nunquam deserens sperantes in se. Vade igitur, et bonis auibus uolue et reuolue et exentera libros, calamum arripe, et, dum regi obsequeris, tuum nomen in longissimum deduc euum! Tum ego: uincor, inquam, magis fere lepiditate uerborum quam uiribus rationum; urges et enim me impellis, trahis, et ut paream, si uelim nolim, necesse est. Et sic, clementissime rex, ut ad te aliquando calamum flectam, aliquandiu altercati sumus, Domninus tuus et ego, et, seu ualeam seu non ualeam, ad ultimum uictus in tuam sententiam impulsus uenio: quibus tamen uiribus, tu uides. Iussu igitur tuo, montanis Certaldi cocleis et sterili solo derelictis, tenui licet cimba in uertiginosum mare crebrisque implicitum scopulis nouus descendam nauta, incertus, num quid opere precium facturus sim, si omnia legero litora et montuosa etiam nemora, scrobes et antra, si opus sit, peragrauero pedibus, ad inferos usque descendero, et, Dedalus alter factus, ad ethera transuolauero; undique in tuum desiderium, non aliter quam si per uastum litus ingentis naufragii fragmenta colligerem sparsas, per infinita fere uolumina deorum gentilium reliquias colligam, quas comperiam, et collectas euo diminutas atque semesas et fere attritas in unum genealogie corpus, quo potero ordine, ut tuo fruaris uoto, redigam. Horresco tamen grande opus assumere, et uix credam, si resurgat et ueniat Prometheus alter seu is idem, qui poetarum assertione prisco tempore consueuerat homines ex luto componere, nedum ego, huius operis sit artista sufficiens. Sane ne, rex inclite, mireris in posterum, dixisse uelim: Non expectes, post multum temporis dispendium et longis uigiliis elucubratum opus, corpus huiusmodi habere perfectum; mutilum quippe, et utinam non membrorum plurium et fortasse distortum seu contractum gibbosumque habendum est iam rationibus premonstratis. Porro, princeps eximie, uti componendo membra deueniam, sic sensus absconditos sub duro cortice enucleando procedam, non tamen ad unguem iuxta intentionem fingentium fecisse promittam. Quis enim tempestate nostra antiquorum queat terebrare pectora et mentes excutere, in uitam aliam iam diu a mortali segregatas, et, quos habuere, sensus edicere? Esset edepol diuinum potius quam humanum! Veteres quippe, relictis licteris suis nominibus insignitis, in uiam uniuerse carnis abiere, sensusque ex eis iuxta iudicium post se liquere nascentium, quorum quot sunt capita, fere tot inueniuntur iudicia. Nec mirabile; uidemus enim diuini uoluminis uerba ab ipsa lucida, certa, ac immobili ueritate prolata, etiam si aliquando tecta sint tenui figurationis uelo, in tot interpetrationes distrahi, quot ad illa deuenere lectores. Et ob id in hoc minus pauescens accedam, nam, et si minus bene dixero, saltem ad melius dicendum prudentiorem alterum excitabo. Et hoc faciens, primo, que ab antiquis hausisse potero, scribam, inde, ubi defecerint seu minus iudicio meo plane dixerint, meam apponam sententiam; et hoc libentissimo faciam animo, ut quibusdam ignaris atque fastidiose detestantibus poetas, a se minime intellectos, appareat, eos, etsi non catholicos, tanta fuisse prudentia preditos, ut nil artificiosius humani ingenii fictione uelatum sit, nec uerborum cultu pulchrius exornatum. Ex quibus patet liquido eos plurima mundana sapientia imbutos fuisse, qua sepissime carent stomachosi reprehensores eorum. Ex quibus enucleationibus, preter artificium fingentium poetarum et futilium deorum consanguinitates et affinitates explicitas, naturalia quedam uidebis tanto occultata misterio, ut mireris, sic et procerum gesta moresque non per omne triuium euagantia. Post hec, quoniam in longe maius uolumen quam existimes progredietur opus, oportunum arbitror, ut facilius inuenias, quod exquires, et melius possis retinere, que uelis, illud in partes distinguere plures, easque nuncupare libros. Quorum unius cuiusque principio arborem apponendam censeo, cuius in radice pater assit propaginis, in ramis uero iuxta degradationes seriem apponere omnem dilatatam propaginem, ut per hanc uideas, de quibus et quo ordine in sequenti libro perquiras. Quos libros etiam debitis comperies distinctos rubricis ampliori sermone pandentibus, quod unico tantum nomine per frondes arboris primo perlegeris. Demum duos superaddam libellos, et in primo quibusdam obiectionibus in poesim et poetas factis respondebo; in secundo, qui totius operis erit ultimus, quedam, que in me forsan obicientur, amouere conabor. Sane ne omiserim, nolo mireris aut errore meo contigisse putes (ueterum crimen est!), quod sepissime leges multa scilicet adeo ueritate dissona et in se ipsa non nunquam discrepantia, ut nedum a phylosophis oppinata, sed nec a rusticis cogitata putes, sic et pessime temporibus congruentia. Que quidem, et alia, si qua sunt a debito uariantia, non est mee intentionis redarguere uel aliquo modo corrigere, nisi ad aliquem ordinem sponte sua se sinant redigere; satis enim michi erit comperta rescribere et disputationes phylosophantibus linquere. Postremo, si sane mentis homines tam ex debito quam ex Platonis consulto in quibuscunque etiam minimarum rerum principiis diuinam opem imprecari consueuere ac eius in nomine agendis initium dare, eo quod, illo pretermisso, Torquati sententia nullum rite fundetur exordium, satis aduertere possum, quid michi faciendum sit, qui inter confragosa uetustatis aspreta et aculeos odiorum membratim discerptum, attritum, et in cineres fere redactum ingens olim corpus deorum procerumque gentilium nunc huc illuc collecturus et, quasi Esculapius alter, ad instar Ypoliti consolidaturus sum. Et ideo, cum solum cogitans iam sub pondere titubem nimio, eum piissimum patrem, uerum Deum rerumque omnium opificem et cuncta potentem, cui mortales uiuimus omnes, supplex precor, ut grandi superboque ceptui meo fauens assit. Sit michi splendens et inmobile sydus et nauicule dissuetum mare sulcantis gubernaculum regat, et, ut oportunitas exiget, uentis uela concedat, ut eo deuehar, quo suo nomini sit decus, laus et honor, et gloria sempiterna, detrectantibus autem delusio, ignominia, dedecus, et eterna damnatio! Quis primus apud gentiles deus habitus sit. Mare magnum et dissuetum nauigiis intraturus nouumque sumpturus iter, ratus sum prospectandum fore solerter quo ex litore cimbe proresia soluenda sint, ut rectius, secundo spirante uento, eo deuehar quo cupit animus. Quod quidem tunc comperisse reor dum eum comperero quem sibi primum deum finxere priores, ut, ab eo initio propaginis sumpto debito, possim ordine in posteritatem procedere. Conuenerant igitur mecum omnes animi uires et e sublimi mentis speculo omnem fere orbis intuebar ambitum, surgentesque extemplo plurimos uidi nec unius tantum religionis homines cuiuscunque tamen ueritatis fidedignissimos testes, grauitate asserentes sua deum unicum esse quem nemo uidit unquam et hunc uerum esse principio fineque carentem, potentem omnia, rerum patrem atque creatorem tam patentium quam non patentium nobis. Quod cum optime crederem et ab ipsis puerilibus annis crediderim, semper cepi mente reuoluere ueterum quam plurium circa hunc uarias atque diuersas opiniones. Visumque michi est hoc idem fere ipsos credere gentiles, sed eos decipi dum creature creatoris attribuunt dignitatem nec omnes uni sed diuersi diuersis conantur impendere. Cui errori causam intulisse phylosophantes et diuersimode sentientes existimo, dum ostenderent prisce ruditati et post eos poete, quos primos theologizantes Aristotiles dicit, secundum suas credulitates eos esse deos primos quos ipsi arbitrabantur rerum primas fuisse causas. Et hinc, si plures et diuersimode opinantes fuere, de necessitate secutum est ut plures et diuersos deos diuerse haberent nationes uel secte, quarum unaqueque suum existimauit uerum et primum et unicum esse deum aliorum patrem et dominum. Et sic non solum ad instar Cerberi tricipitem hanc fecere beluam, quin imo in monstrum longe plurium capitum describere conati sunt; quorum dum antiquissimum inuestigarem Taletem Milesium obuium habui, suo euo sapientissimum hominem et celo astrisque familiarissimum et quem ego audieram multa de uero Deo ingenio magis quam fide iam dudum exquisiuisse. Hunc ego rogaui ut diceret quem ratus sit deorum fuisse primum. Qui e uestigio inquit: Rerum omnium causam primam aquam fuisse reor, eamque in se diuinam habere mentem, omnia producentem nec aliter quam apud nos plantas humectet, sic ex abisso scaturiginibus emissis in celum usque sydera et ornatum reliquum manu madida fabricasse. Hinc Anaximenem alium doctissimum uirum conueni et, dum hoc idem quod a Talete percontor, respondit: Aerem rerum omnium productorem eo quod animantia aere perdito moriantur illico et absque eo nequeant procreari. Post hos Crisippus affuit inter priscos famosus homo, qui rogatus ait: Ignem se omnium conditorem credere, eo quod absque calore nil appareat posse gigni mortale, uel genitum posse consistere. Alcinoum autem Crotoniensem cum conuenissem, ceteris celsioris animi hominem comperi. Nam elementis transuolatis repente intellectu se miscuit astris, inter que, que nouerit nescio sed retulit se arbitrari solem, lunam et stellas et omne celum rerum omnium fuisse fabros. O liberalis homo, quam uni tantum elemento ceteri dederant, hic omnibus supercelestium corporibus deitatem largitus est. Post hos ego Macrobium iuniorem omnium adorior. Ille autem solo soli attribuit quod dederat Alcinous toti celo. Theodontius uero, ut arbitror, nouus homo sed talium inuestigator precipuus neminem nominando respondit: Vetustissimorum Arcadum fuisse opinionem terram rerum omnium esse causam, eique, ut de aqua dicit Thales, mentem inesse diuinam existimantes, crediderunt eius opere omnia fuisse producta atque creata. Porro ut de reliquis taceamus, poete qui Thaletis opinionem secuti sunt, aque elementum Occeanum uocauere et rerum omnium hominum atque deorum dixere patrem, et ab eodem genealogie deorum dedere principium. Quod et nos fecisse poteramus nisi inuenissemus secundum quosdam Occeanum filium fuissi Celi. Et qui Anaximenem et Crisippum uera dixisse credidere eo quod Iouem pro elemento ignis et non nunquam ignis et aeris sepissime ponant poete, ei principatum deorum omnium tradidere et suis genealogiis deorum primum omnium ascripsere; quos ideo in hoc secuti non sumus, quia Iouem nunc Etheris nunc Celi nunc Saturni fuisse filium legisse meminimus. Qui uero Alcinoo prestitere fidem, Celium seu Celum genealogie sue principem uoluere. Quod cum Ethere genitum legissemus ultro omisimus. Sic et qui Macrobium primoresque suos Soli genealogie concessere primatum. Quem multos habuisse parentes ipsi testantur poete, nunc illi Iouem patrem, nunc Yperionem, nunc Vulcanum attribuentes. Qui autem terram rerum omnium productricem uoluere, ut Theodontius dicit, inmixtam illi diuinam mentem Demogorgonem nuncupauere. Quem profecto ego deorum gentilium omnium patrem principiumque existimo, cum neminem illi secundum poeticas fictiones patrem fuisse compererim; et cum Etheris non tantum patrem, sed auum extitisse legerim, et deorum aliorum plurium, ex quibus hi orti sunt, de quibus supra mentio facta est. Sic igitur omnibus circumspectis, aliis abscisis tanquam superfluis capitibus et in membra redactis, adinuenisse itineris principium rati, facientes Demogorgonem non rerum patrem sed deorum gentilium, duce deo scabrosum intrabimus iter per Tenaron aut Ethnam in terre uiscera descendentes et ante alia Stigie paludis uada sulcantes. In arbore signata desuper ponitur in culmine Demogorgon uersa in celum radice, nec solum infra descripte progeniei sed deorum omnium gentilium pater, et in ramis et frondibus ab eo descendentibus describuntur eius filii et nepotes de quibus omnibus hoc in primo libro prout signati sunt distincte scribitur. Verum ex eis Ether solus excipitur, de quo et eius amplissima posteritate in libris sequentibus describetur. Fuerunt ergo Demogorgoni filii filieque VIIII. Quorum primus Litigium, secundus Pan, III-a Cloto, IIII-a Lachesis, quinta Atropos, sextus Polus seu Pollux, septimus Phyton seu Phaneta, ottaua Terra, nonus autem Herebus. Summa cum maiestate tenebrarum arbore descripta, ueternosus ille deorum omnium gentilium proauus, undique stipatus nebulis et caligine, mediis in uisceribus terre perambulanti michi comparuit Demogorgon, nomine ipso horribilis, pallore quodam muscoso et neglecta humiditate amictus; terrestrem tetrum fetidumque euaporans odorem, seque miseri principatus patrem potius alieno sermone quam suo confessus uerbo, me coram noui laboris opifice constitit. Risi, fateor, dum illum ituerer, memor stultitie ueterum qui illum a nemine genitum eternum et rerum omnium patrem atque in terre uisceribus delitescentem rati sunt. Sane quoniam minus hoc spectat ad opus, eum sinamus sua in miseria, procedentes eo quo cupimus. Huius igitur insipide credulitatis causam dicit Theodontius non a studiosis hominibus habuisse principium, quin imo a uetustissimis Arcadum rusticis. Qui cum mediterranei essent homines atque montani et semisiluestres et uiderent terram sponte sua, siluasque et arbusta queque producere, flores, fructus et semina emittere, animalia alere cuncta et demum in se morientia queque suscipere, nec non et montes flammas euomere, ex duris silicibus ignes excuti, ex concauis locis et uallibus exalare uentos et illam sentirent moueri nonnunquam et etiam mugitus emittere eiusque ex uisceribus fontes, lacus et flumina fundi, quasi ex ea ethereus ignis et lucidus aer exorti ac egregie potata ingentem illum occeani pelagum eminxerit, et ex collisis incendiis euolantes in altum fauillule solis luneque globos ediderint, summoque implicite celo in stellas sese infixerint sempiternas, stolide credidere. Qui autem post hos secuti sunt paulo altius sentientes, non terram simpliciter rerum harum dixere autorem, sed illi mentem implicitam esse diuinam intellectu et nutu cuius agerentur ista, eamque mentem in subterraneis habere sedem arbitrati sunt. Cui errori auxit fidem apud rusticos antra ac profundissimos terrarum abditus intrasse non nunquam in quibus cum in processu languescente luce silentium augeri uideatur, subintrare mentes cum natiuo locorum horrore religio consueuit et ignaris presentie alicuius diuinitatis suspicio quam a talibus suspicatam diuinitatem, non alterius quam Demogorgonis existimabant, eo quod eius mansio in terre uisceribus crederetur ut dictum est. Hic igitur cum esset apud uetustissimos Arcades in honore precipuo, rati taciturnitate sui nominis diuinitatis eius augeri maiestatem, seu existimantes indecens esse tam sublime nomen in buccas uenire mortalium, uel forte timentes ne nominatus irritaretur in eos, consensu publico uetitum est ne impune nominaretur a quoquam. Quod quidem testari uidetur Lucanus ubi Erictum manes inuocantem describit dicens: Paretis, an ille Compellandus erit, quo nunquam terra uocato Non concussa tremit qui Gorgona cernit apertam Verberibusque suis trepidam castigat Erinem etc. Sic et Statius ubi cecum senem Tyresiam iussu Ethioclis belli Thebanorum exitum perscrutatur dicit: Scimus enim et quicquid dici noscique timetis Et turbare Hecatem, ni te, Tymbree, timerem Et triplicis mundi summum quem scire nephastum; Illum sed taceo etc. Hunc, de quo duo poete loquuntur nomine non espresso, Lactantius insignis homo doctusque super Statium scribens liquido dicit esse Demogorgonem summum primumque deorum gentilium. Et nos etiam satis sumere possumus, si uerba carminum ponderare uelimus. Dicit enim apud Lucanum femina malefica et gentilis ad preminentiam atque subterraneam huius mansionem demonstrandam terram tremere eo uocato, quod nunquam alias facit nisi concussa. Subsequenter hoc idem, quia uidet Gorgonem, id est terram apertam, id est ad plenum eo quod in uisceribus habitet terre, nos autem respectiue ad eum superi superficiem tantum uidemus. Vel uidet apertum Gorgonem, monstrum illud uertens aspicientes in saxa, nec propterea in saxum uertitur, ut appareat preeminentie eius signum aliud. Tercio potentiam eius ostendit etiam circa inferna, dum eum dicit castigare uerberibus Erinem pro Erinas, id est Furias, eas scilicet potentia sua et reprimendo et irritando. Hunc autem cognosci a superis ideo dicit Statius, ut illum et subterraneum et cunctorum demonstret principem, et inuocatum posse cogere manes in desideria mortalium, quod ipsi nollent. Eum autem cognosci ideo nephas dicit, quia scire secreta dei non spectat ad omnes; nam si cognita sint, in uilipensionem fere ueniet potentia deitatis. Huic preterea ne tedio solitudinis angeretur, liberalis et circumspecta uetustas, ut ait Theodontius, socios dedit Eternitatem atque Chaos, et inde filiorum agmen egregium; VIIII enim illi inter mares et feminas fuisse uoluere, ut infra apparebit distinctius. Erat hic locus detegendi, si quid fuisset poetica fictione reconditum. Sed cum nudus sit huius deitatis erronee sensus, explicare quid nomen eius horridum sonare uideatur tantummodo superest. Sonat igitur, ut reor, Demogorgon grece, terre deus latine. Nam demon deus, ut ait Leontius, Gorgon autem terra interpretatur. Seu potius sapientia terre, cum sepe demon sciens uel sapientia exponatur. Seu, ut magis placet aliis, deus terribilis, quod de uero Deo qui in celis habitat legitur: Sanctum et terribile nomen eius. Verum iste aliam ob causam terribilis est, nam ille ob integritatem iustitie male agentibus in iudicio est terribilis, iste uero stolide existimantibus. Postremo, antequam de filiis aliquid, de sociis pauca uidenda sunt. [1,1] CAP- I : De Eternitate. Sequitur de Eternitate, quam ideo ueteres Demogorgoni sociam dedere, ut is qui nullus erat uideretur eternus. Que quid sit suo se ipsa pandit nomine, nulla enim temporis quantitate mensurari potest, nullo temporis spatio designari, cum omne contineat euum et contineatur a nullo. Quid enim de ea scripserit Claudius Claudianus, ubi heroico carmine Stilliconis laudes extulit, libet inserere. Dicit enim sic: Est ignota procul nostreque imperuia menti, Vix adeunda diis annorum squalida mater, Immensi spelunca eui, que tempora uasto Suppeditat reuocatque sinu; complectitur antrum Omnia quo placido consumit numine serpens Perpetuum(que) uiret squamis, caudamque reducto Ore uorat tacito, redegens exordia lapsu. Vestibuli custos uultu longeua decoro, Ante fores natura sedet cunctisque uolantes Dependent membris anime; mansura uerendus Scribit iura senex, numeros qui diuidit astris, Et cursus stabilesque moras quibus omnia uiuunt Ac pereunt fixis cum legibus. Ille recenset etc. Antro demum sic descripto subsequitur idem: Hic abitant uario facies distincta metallo Secula certa locis, illic glomerantur aena, Hic ferrata rigent, illic argentea candent; Eximia regione domus etc. Hec ille; ex quibus reor, serenissime regum, possis aduertere quam suaui stilo quamque accurata atque explicita oratione quid Eternitas et que intra Eternitatem contineantur poeta describat. Qui ut eius ostendat omnium temporum excessum, dicit speluncam ispius, id est gremii profunditatem incognitam atque procul stantem, et nedum mortalibus, sed uix adeundam diis, id est beatis creaturis que in conspectu dei sunt; eamque demum dicit tempora suppeditantem atque reuocantem, ut appareat intra eam omne tempus initium sumpsisse ac sumere et sumpturum esse, et ultimo in finem deuenire suum. Et ut appareat quo ordine describit serpentem perpetuo uiridem, id est quantum ad eam nunquam in senium tendentem, eumque dicit reuoluto in caudam ore eam deuorantem, ut ex hoc actu percipiamus temporis circularem lapsum. Nam semper anni unius finis principium est sequentis, et sic erit durante tempore. Quo exemplo usus est, eo quod per illud fuerit olim Egiptiis, antequam licteras suscepissent, consuetudo describendi annum. Subsequenter autem hoc fieri tacite dicit eo quod non aduertentibus nobis paulatim dabatur tempus. Naturam autem animarum circumuolantium plenam eo quod assidue multis animantibus animas infundat, ideo ante fores Eternitatis describit ut intelligamus quod quicquid intrat Eternitatis gremium, seu parum mansurum seu multum, natura rerum agente intrat, et sic quasi ianitrix hic est, et est intelligendum de natura naturata. Nam quod natura naturans immittit nunquam egreditur. Senem autem, qui in antro numeros stellis diuidit, Deum uerum credo, non quia senex sit, non enim in eternum cadit etatis ulla descriptio, sed mortalium loquitur more, qui longeuos etiam immortales senes dicimus. Hic numeros stellis diuidit ut intelligamus quia eo agente et ordinante per certum et constitutum ab eo syderum motum nobis tempora distinguantur, ut puta per solis totius celi circuitum habemus annum, sic per eandem lune circumuolutionem mensem, et per integram octaue spere reuolutionem diem. De seculis autem, que ibidem esse dicit, infra ubi de Eonis satis late scribetur. [1,2] CAP- II : De Chaos. Chaos, ut Ouidius in principio maioris sui uoluminis asserit, fuit quedam omnium rerum creandarum inmixta et confusa materia. Dicit enim sic: Unus erat toto nature uultus in orbe Quem dixere Chaos, rudis indigestaque moles Nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem Non bene iunctarum discordia semina rerum etc. Hunc seu hanc tam speciosam forma certa carentem effigiem uoluere non nulli, alias insignes phylosophi, sociam atque coeternam fuisse Demogorgoni, ut si quando in mentem illi uenisset creaturas producere, non deesset materia; quasi non posset qui poterat rebus uariis formam dare, materiam ex qua daret producere. Ridiculum est, sed iam neminem redarguere professus sum. [1,3] CAP- III : De Litigio primo Demogorgonis filio. His premissis ad inclitam prolem primi dei gentilium ueniendum est. Cuius primum filium uoluere Litigium, eo quod primum eum ex Chaos pregnantis utero, ex incerto tamen patre eductum uelint. De cuius eductione talis a Theodontio recitatur fabula. Dicit enim a Pronapide poeta in Prothocosmo scribi quod semel residente Demogorgone, ut quiesceret in Eternitatis antro, sensit in utero Chaos tumultuari, quamobrem commotus extensa manu Chaos uentrem aperuit, et euulso Litigio tumultum faciente, eo quod turpem et inhonestam haberet faciem, abiecit in auras. Qui confestim euolauit in altum; non enim poterat ad inferiora descendere, cum omnium rerum inferior is esse uideretur, qui illum ex utero matris exemerat. Ast inde Chaos acri fessa labore, cum non haberet quam inuocaret Lucinam, madens tota in sudorem uidebatur resolui debere, ignita exalans infinita suspiria, insistente forti manu Demogorgone, ex quo factum est ut iam diuulso Litigio, tres Parcas et Panem educeret una cum eis. Inde autem cum illi Pan rebus gerendis uideretur ceteris aptior, eum domui prefecit sue et sorores illi dedit pedissequas. Chaos autem liberata pondere, iussu Panis, Demogorgonis cessit in sedem. Litigium uero, quod nos uulgatiori uocabulo Discordiam dicimus, ab Homero in Yliade Lis uocatur, et Iouis dicitur filia, quam ipse ait, eo quod a Iunone per eam lesus fuerit circa natiuitatem Euristei et Herculis de celo in terras eiectam. Theodontius autem de Litigio plura insuper recitat, que ubi decentius in processu ponenda uidebuntur, apponam, que hic de eo ad presens omittantur. Habes, rex inclite, ridiculam fabulam, uerum eo uentum est, ubi oportunum sit a ueritate amouere fictiones corticem, sed prius respondendum est persepe dicentibus, quid poete dei opera uel nature uel hominum hoc sub fabularum uelamine tradidere? Non erat eis modus alter? Erat equidem, sed uti non equa facies omnibus, sic nec animorum iudicia. Achilles arma preposuit ocio, Egisthus desidiam armis, Plato phylosophiam omissis ceteris secutus est, statuas celte sculpere Phydias, Apelles pinnaculo ymagines pingere. Sic ut reliqua hominum studia sinam, poeta delectatus est tegere fabulis ueritatem, cuius delectionis Macrobius super Somnio Scipionis scribens satis apte causam uidetur ostendere dum dicit: De diis autem dixi ceteris, et de anima non frustra se, nec ut oblectent ad fabulosa conuertunt, sed quia sciunt inimicam esse nature apertam undique expositionem sui, que sicut uulgaribus hominum sensibus intellectum sui uario rerum tegmine operimento subtraxit, ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa tractari. Sic ipsa misteria fabularum cuniculis operiuntur, ne uel hoc adeptis nudam rerum talium natura se prebeat, sed summatibus tantum uiris sapientia interprete, ueri archani consciis contenti sunt reliqui. Hec Macrobius, quibus etsi multo plura dici possent, satis responsum arbitror exquirentibus. Insuper, rex precipue, sciendum est his fictionibus non esse tantum unicum intellectum, quin imo dici potest potius polisenum, hoc est moltiplicium sensum. Nam sensus primus habetur per corticem, et hic licteralis uocatus est; alii per significata per corticem, et hi allegorici nuncupantur. Et ut quid uelim facilius assummatur, ponemus exemplum. Perseus Iouis filius figmento poetico occidit Gorgonem, et uictor euolauit in ethera. Hoc dum legitur per licteram hystorialis sensus prestatur. Si moralis ex hac lictera queritur intellectus, uictoria ostenditur prudentis in uicium, et ad uirtutem accessio. Allegorice autem si uelimus assummere, pie mentis spretis mundanis deliciis ad celestia eleuatio designatur. Preterea posset et anagogice dici per fabulam Christi ascensum ad patrem mundi principe superato figurari. Qui tamen sensus etsi uariis nuncupentur nominibus, possunt tamen omnes allegorici appellari, quod ut plurimum fit. Nam allegoria dicitur ab allon, quod alienum latine significat, siue diuersum, et ideo quot diuersi ab hystoriali seu licterali sint sensu, allegorici possunt, ut dictum est, merito uocitari. Verumtamen non est animus michi secundum omnes sensus enucleare fabulas que sequuntur, cum satis arbitrer unum ex pluribus explicasse, esto aliquando apponentur fortasse plures. Nunc autem quid Pronapidem sensisse putem, explicabo paucis. Videtur etenim michi Pronapidem mundi creationem designare uoluisse, secundum erroneam eorum opinionem, qui rati sunt deum ex materia preparata produxisse que creata sunt. Nam sensisse Demogorgonem tumultum fieri in utero Chaos, nil aliud reor quam diuinam sapientiam, aliqua eam mouente causa, ut puta maturitatem uentris, id est temporis propositi horam aduenisse, et sic cepisse uelle creationem et que immixta erant certo ordine segregare, et hic extendisse manum, id est operam uoluntati dedisse, ut ex informi colluuie formosum atque ordinatum produceret opus, et ante alia euulsis ex utero laborantis, id est laborem confusionis patientis Litigium, quod totiens aufertur a rebus quotiens amotis discordantie causis illis debitus imponitur ordo. Patet igitur hoc ante alia fecisse, disgregasse scilicet que inter se erant elementa confusa, calida enim frigidis, sicca humilis, et leuia grauibus repugnabant. Et cum primus dei uideretur actus a discordantibus ordinando subtraxisse Litigium, Demogorgonis primus filius dictus est. Eum abiectum ob turpem faciem, quia turpe sit ut plurimum litigare; euolasse ad sublimia potius uidetur fabuloso ordini prestare decorem, quam aliud uelle significare. Preterea eiectum quo se efferret ni in altum tenderet non habebat, cum in inferioribus iam producti orbis partibus in lucem constet eum fuisse productum. Quod a superis in terras demum deiectum sit, scribit Homerus ob id factum, quod opere suo ante Herculem Euristeus natus sit, ut suo narrabitur loco. Verum quantum ad intrinsecum sensum, hoc ego sentio, quod a motu superiorum corporum apud mortales persepe oriantur litigia. Insuper dici potest illud in terras eiectum a superis, cum apud superos omnia certo et perpetuo agantur ordine, ubi apud mortales uix inueniatur aliquid esse concorde. Demum cum dicit sudore madefactam Chaos et ignita emittentem suspiria nil aliud intelligat reor quam elementorum segregationem primam, ut per sudorem sentiamus aquam, per ignita uero suspiria aerem atque ignem, et que desursum sunt corpora, et per grossitiem molis huius terram, que Panis consilio confestim creatoris sui domus et sedes facta est. Eductum autem Pana post Litigium credo ratos ueteres ea in separatione elementorum naturam naturatam habuisse initium et euestigio domui, id est orbi, Demogorgonis prepositam, quasi eius opere sic uolente deo omnia producantur mortalia. Parcas autem eodem partu productas et pedissequas fratri datas ideo fictum existimo, ut intelligatur naturam his cum legibus productam ut procreet seu gignat, nutriat et in finem nata deducat. Que tria sunt Parcarum officia, in quibus continuum nature prestant obsequium, ut latius in sequentibus apparebit. [1,4] CAP- IV : De Pane secundo Demogorgonis filio. Pana Demogorgonis fuisse filium iam satis supra monstratum est. De quo talem Theodontius recitat fabulam. Dicit enim eum uerbis irritasse Cupidinem et inito cum eo certamine superatum, et uictoris iussu Syringam nynpham Archadem adamasse, que cum satyros ante lusisset, eius etiam spreuit coniugium. Pan autem cum illam urgente amore fugientem sequeretur, contigit ut ipsa a Ladone fluuio impedita consisteret, et nynpharum auxilium precibus imploraret, quarum opere factum est ut in palustres calamos uerteretur. Quos cum Pan motu uentorum sensisset dum inuicem colliderentur esse canoros, tam affectione puelle a se dilecte quam delectatione soni permotus, calamos libens assumpsit, et ex eis septem disparibus factis fistulam, ut aiunt, composuit, eaque primus cecinit, ut etiam testari uidetur Virgilius: Pan primus calamos cera coniungere plures Instituit etc. Huius preterea poete et alii insignes uiri mirabilem descripsere figuram. Nam ut Rabanus in libro De origine rerum ait: Is ante alia fronti habet infixa cornua in celum tendentia, barbam prolixam et in pectus pendulam, et loco pallii pellem distinctam maculis, quam nebridem uocauere prisci, sic et manu uirgam atque septem calamorum fistulam. Preterea inferioribus membris yrsutum atque hyspidum dicit, et pedes habere capreos et, ut addit Virgilius purpuream faciem. Hunc unum et idem cum Siluano arbitrabatur Rabanus, sed diuersos esse describit Virgilius dicens: Venit et agresti capitis Siluanus honore, Florentes ferulas et grandia lilia quassans. Et illico sequitur: Pan deus Arcadie uenit. Et alibi: Panaque Siluanumque senem nynphasque sorores etc. His igitur premissis, ad intrinseca ueniendum est. Et quoniam supra Pana naturam naturatam esse dictum est, quid sibi uoluerint fingentes eum a Cupidine superatum, facile reor uideri potest. Nam quam cito ab ipso creatore natura producta est, euestigio cepit operari, et suo delectata opere illud cepit amare, et sic a delectatione irritata amori succubuit. Siringa autem quam aiunt a Pane dilectam, ut dicebat Leontius, dicitur a syren grece, quod latine sonat deo cantans, et sic poterimus dicere Siringam esse celorum seu sperarum melodiam, que ut Pictagore placuit ex uariis inter se motibus circulorum sperarum conficiebatur, seu conficitur, et per consequens tanquam deo et nature gratissimum a natura conficiente diligitur. Seu uolumus potius Siringam esse circa nos agentibus supercelestibus corporibus nature opus tanto organizatum ordine, ut dum in certum et determinatum finem continuo deducitur tractu, non aliter quam faciant rite canentes armoniam facere, quod deo gratissimum fore credendum est. Cur autem hanc nynpham Arcadem fuisse dixerint et in calamos uersam, ideo dictum puto quia, ut placet Theodontio, Arcades primi fuere, qui excogitato cantu emittentes per calamos longos et breues spiritum, quatuor uocum inuenere discrimina, et demum addidere tria, et ad postremum quod permultos faciebant calamos, in unam contraxere fistulam, foraminibus ori flantis proximis, et remotioribus excogitatis. Macrobius uero hoc repertum dicit Pictagore, ad ictus malleorum grauium atque leuium. Iosephus uero in libro Antiquitatis Iudaice dicit longe uetustius iubal inuentum fuisse ad tinnitum malleorum Tubalcayn fratris sui, qui ferrarius faber fuit. Verum quoniam fingentibus uerius uisum est Arcades inuenisse, eo quod illo forsan euo ceteros excederent fistula, Arcadem nynpham fuisse uoluere. Syringam autem lusisse satiros et Pana fugientem, atque a Ladone moratam et ninpharum suffragio in calamum uersam, circa nostros cantus iudicio meo aliquid bone considerationis abscondit. Hec enim spretis satyris, id est ingeniis rudibus, fugit Pana, id est hominem natura aptum natum ad musicalia; nec equidem actu fugit, sed existimatione cupientis, cui in dilatione uidetur cessari quod optat. Hec tunc a Ladone sistitur donec instrumentum ad emittendam meditationem perficitur. Est enim Ladon fluuius in ripa nutriens calamos, in quos uersam Syringam aiunt. ex quibus postmodum confectam fistulam nouimus; ex quo summere debemus uti calamorum radix terre infixa est, sic et meditatio musice artis et compertus exinde cantus tam diu latet in pectore inuentoris, donec emittendi prestetur organum, quod ex calamis suffragio humiditatis a radice emissis conficitur; quo confecto, sonus premeditatus emittitur suffragio humiditatis spiritus emittentis. Nam si siccus esset, nulla sonoritatis dulcedo sed mugitus potius sequeretur, ut uidemus ex igne per fistulas emisso contingere; et sic in calamos uersa uidetur Syringa, eo quod per calamos resonet. Possibile preterea fuit a compertore fistule calamos ad hoc primo fuisse compertos Ladonem secus, et sic a Ladone detento. Restat uidere quid sensisse potuerint circa Panis ymaginem, in qua ego arbitror ueteres uniuersale nature corpus tam scilicet agentium quam patientium rerum uoluisse describere, ut puta sentientes per cornua in celum tendentia supercelestium corporum demonstrationem, quam duplici modo percipimus arte scilicet, qua discursus syderum inuestigantes cognoscimus et sensu quo eorum in nos confusiones sentimus. Per ignitam autem eius faciem ignis elementum, cui annexum aerem uoluere, summendum reor, quos sic iunctos Iouem dixere non nulli. Per barbam autem, per quam uirilitas demonstratur, uirtutem actiuam horum duorum elementorum sic iunctorum intelligi uoluisse existimo, et eorum opus in terram et aquam, dum demissam illam in pectus et ad partes inferiores traxere. Eum autem maculosa pelle tectum descripsere, ut per illam ostenderetur octaue spere mirabilis pulchritudo crebro stellarum fulgore depicta, a qua quidem spera, sicuti pallio tegitur homo, sic omnia ad naturam rerum spectantia conteguntur. Per uirgam autem nature regimen intelligendum reor, quo omnia et potissime ratione carentia reguntur, et in determinatum finem in suis operibus etiam deducuntur. Fistulam uero ad armoniam celestem designandam illi apposuere. Quod illi circa inferiora sit hispidum corpus et hyrsutum, terre superficiem montium et scopulorum gibbosam et siluarum uirgultorum et graminum tectam intelligo. Alii uero sensere aliter. Solem scilicet per hanc ymaginem designari, quem rerum patrem dominumque credidere, quos inter fuit Macrobius. Et sic eius cornua uolunt lune renascentis indicium, per purpuream faciem aeris mane seroque rubescentis aspectum, per prolixam barbam ipsius solis in terram usque radios descendentes, per maculosam pellem celi ornatum a solis duce deriuantem, per baculum seu uirgam rerum potentiam atque moderamen, per fistulam celi armoniam a motu solis cognitam etc. prout supra. Credo, rex magnifice, uideas quam summotenus exponendo transeam, quod duplici de causa facio. Primo quidem quia confido, quoniam tibi nobile sit ingenium, quo possis quantumcunque paruis datis iudiciis, in quoscunque profundissimos sensus penetrare. Secundo quia sequentibus cedendum est. Nam si omnia que ad expositionem huius fabule possent induci describere uellem, ipsa sola fere totum excogitatum uolumen occuparet. Et ut redeam ad omissa, hunc Pana, seu quod in processu eundem cum Demogorgone arbitrarentur Arcades, ut Theodontio uisum est, seu quod illo neglecto in istum totos uerterent animos, sacris etiam horrendis, ut puta humano, imo natorum illi litantes sanguine, precipue coluere, eumque dixere Pana a pan, quod totum latine sonat, uolentes ob hoc quod omnia quecunque sint in nature gremio concludantur, et sic ipsa totum sit. Iuniores inde, eo quod innouata placent, Pana Liceum uocauerunt. Alii adempto Panis nomine Liceum tantum dixere. Et non nulli Iouem Liceum existimantes nature seu Iouis opere lupos a gregibus amoueri quibus ipsi fere uacabant omnes, et sic a lupis fugatis cognomen meruisse uidetur; grece enim lupus dicitur lycos. Augustinus uero, ubi De ciuitate dei scribit, dicit non ob hoc contigisse Pana Liceum uocari, quin imo propter crebram mutationem hominum in lupos, que in Arcadia contingebat, quod nisi diuina operante uirtute fieri non posse arbitrabantur. Hinc propterea uidetur Macrobium sumpsisse Pana non Iouem, sed solem esse, eo quod sol omnis mortalis uite sit pater, eoque surgente consueuerint lupi dimissis insidiis aduersus greges in siluas abire, et sic ob istud beneficium eum dixere Liceum. [1,5] CAP- V : De Cloto, Lachesi et Atropu filiabus Demogorgonis. Cloto, Lachesis et Atropos, ut supra, ubi de Litigio, filie fuere Demogorgonis. Cicero autem has Parcas uocat, ubi De naturis deorum scribit, et filias Herebi Noctisque fuisse dicit. Verum ego ideo Theodontio potius adhereo, qui illas cum rerum natura creatas dicit, quod longe magis ueritati uidetur conforme, eas scilicet nature rerum esse coeuas. Has easdem ubi supra uocat Tullius in singulari Fatum illudque Herebi Noctisque filium dicit, quod ego longe magis quam Parcas habito respectu ad id quod de Fato scribitur, ut post sequetur Demogorgonis filium dicam. Seneca uero, has in epistulis ad Lucilium Fata uocat, dato Cleantis dictum dicat, dicens: Ducunt uolentem Fata, nolentem trahunt. Circa quod non solum eorum describit officium, eas scilicet sorores omnia ducere, sed etiam trahere, non aliter quam si de necessitate contingat omnia. Quod longe apertius sentire uidetur in tragediis Seneca poeta tragicus, et in ea potissime cui titulus est OEdipus, ubi dicit: Fatis agimur, credite Fatis. Non sollicite possunt cure Mutare rati stamina fusi. Quicquid patimur mortale genus Quidquid facimus uenit ex alto, seruatque sua decreta colus Lachesis dura reuoluta manu, omnia septo tramite uadunt Primusque dies dedit extremum. Non illa deo uertisse licet, Que nexa suis currunt causis. It cuique ratus prece non nulla Mobilis ordo, multis ipsum Timuisse nocet, multi ad fatum Venere suum dum Fata timent etc. Hec ille Quod etiam Ouidius sensisse uidetur dum in maiori suo uolumine dicit in persona Iouis Veneri: Tu sola insuperabile fatum, Nata, mouere putas? Intres dicet ipsa sororum Tecta trium, cernes illic molimine uasto, Ex ere et solido rerum tabularia ferro, Que neque concursum celi neque fulminis iram, Nec metuunt ullas tuta atque eterna ruinas. Inuenies iliic incisa adamante perenni Fata tui generis etc. In quibus preter iam damnatam opinionem summi potest has tres sorores esse Fatum et Fata quantumcunque Tullius in Parcas et Fata distinxerit, uolens potius, ut reor, diuersitate nominum diuersitatem officiorum quam personarum ostendere. Nos autem de his tribus redigendis postremo in unum, quid non nulli senserint uideamus. Has supra diximus seruitio Panis dedicatas a patre, et causas demonstrauimus. Fulgentius uero ubi de Mithologiis, dicit eas attributas obsequio Plutonis inferorum dei, credo ut sentiamus actiones istarum circa terrena tantum uersari, et Pluto terra interpretatur. Et ait idem Fulgentius, Cloto interpretari euocationem, eo quod suum sit, iacto cuiuscunque rei semine, illud adeo in incrementum trahere, ut aptum sit in ducem emergere. Lachesis autem, ut idem dicit interpretatur protractio seu sors, eo quod id quod a Cloto compositum est in ducem euocatum a Lachesi suscipiatur et protrahitur in uitam. Atropos autem, ab a, quod est sine, et tropos, quod est conuersio, absque conuersione interpretatur, eo quod omne natum euestigio, quod in terminum sibi presignatum uenisse cognouerit, demergat in mortem, a qua nulla retro naturali opere conuersio est. Apuleius uero Medaurensis non mediocris autoritate phylosophus, de his in libro quem Cosmographiam cognominat, scribit sic: Sed tria Fata sunt numero cum ratione temporis facientia, si potestatem earum ad eiusdem similitudinem temporis referas. Nam quod in fuso perfectum est, preteriti temporis habet speciem, et quod torquetur in digitis, momenti presentis indicat spatia, et quod nondum ex colo tractum est subactumque cure digitorum, id futuri et consequentis seculi posteriora uidetur ostendere. Hec illis conditio et nominum eiusdem proprietatem contingit, ut sit Atropos preteriti temporis fatum, quod non deus quidem faciet infectum, et futuri temporis. Lachesis autem a fine cognominata, quod etiam illis que futura sunt finem suum deus dederit; Cloto presentis temporis habet curam, ut ipsis actionibus suadeat ne causa solers rebus omnibus desit. Hec Apuleius. Sunt insuper qui uolunt Lachesim eam esse, quam fortunam nuncupamus, et ab ea omnia mortalibus contingentia agitari. Nunc autem quid de Fato sentiant ueteres, dato non multum a precedentibus differant, uidendum est. Dicit ergo de Fato sic Tullius in libro quem De diuinatione scripsit: Fatum id appello quod Greci imarmenidem, id est ordinem seriemque causarum, cum causa causam gignat, ea est ex omni eternitate fluens ueritas sempiterna. Quod cum ita sit, nichil est futurum, cuius non causas id ipsum efficientes natura contineat. Ex quo intelligitur ut Fatum sit non id quod superstitiose, sed id quod phylosophice dicitur, causa eterna rerum cur et ea que preterierint facta sunt, et que instant fiant et que sequuntur futura sint. Hec Cicero. Boetius autem Torquatus, uir disertissimus atque catholicus, ubi De phylosophica consolatione scripsit, cum diffuse de hac materia cum phylosophia magistra rerum altercetur, dicit inter alia de Fato sic: omnium generatio rerum cunctusque mutabilium naturarum progressus et quicquid aliquo mouetur modo, causas, ordinem, formas ex diuine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita, multiplicem rebus gerendis modum statuit. Qui modus cum in ipsa diuine intelligentie puritate conspicitur, prouidentia nominatur. Cum uero ad ea que mouet atque disponit refertur, Fatum a ueteribus appellatum est. Hec ille. Poteram et apponere quid Apuleius de Fato in Cosmographia determinet, et aliorum sententias, sed quoniam satis dictum reor, cur Demogorgonis aut Herebi Noctisque Parce seu Fatum uel Fata dicantur filie, breuiter describam. Cum sepe euenturum sit in sequentibus et iam in precedentibus contigerit, quod causatus causantis dicatur filius, possumus ad presens dicere has tres sorores uariis nuncupatas nominibus dei filias tanquam ab eo causatas, qui prima causarum est, ut satis per uerba supra proxime Ciceronis atque Torquati uideri potest. Hunc deum, ut dictum est, ueteres Demogorgonem dixere. Quod autem ex Herebo et Nocte, ut dicit Tullius, nate sint, talis oratio reddi potest. Est Herebus, ut apperebit latius in sequentibus, terre profundissimus et absconditus locus, quem allegorice possumus accipere pro profunditate diuine mentis, in quam mortalis oculus penetrare non potest, et cum diuina mens uidens tanquam se ipsam, intelligens quid actura esset, et inde has actu cum natura rerum produceret satis ex Herebo, id est ex arcano et profundissimo diuine mentis penetrali, natas dicere possumus. Noctis autem filie dici possunt quantum ad nos, quia omnia in que acies oculorum nostrorum penetrare non potest, obscura dicimus et noctis luce carentis similia, et sic cum ad intrinseca diuine mentis intellectu transire nequeamus, mortali offuscati caligine, cum in se ipsa splendidissima sit, et uiue atque indeficientis lucis corusca, uicium illi nostre hebetudinis nominando attribuimus noctem perennem diem nuncupantes, et sic Noctis erunt filie; seu uolumus dicere, quia nobis incognite sunt dispositiones earum, eas obscuras et Noctis filias uocitamus. De nominibus propriis predictum est, de appellatiuis dicendum. Vocat igitur has Tullius Parcas, ut reor per antiphrasin, quia nemini parcant; nulla enim apud eas est acceptio personarum, solus deus potest peruertere earum uires et ordinem. Fatum autem aut Fata a for faris tractum nomen est, quasi uelint, qui id imposuere nomen, quod ab eis agitur a deo quasi irreuocabile dictum sit seu preuisum, ut per uerba Boetii satis assumitur, et etiam sentire uidetur Augustinus, ubi De ciuitate dei. Sed abhorret ipse uocabulum admonens, ut si quisquam uoluntatem dei seu potestatem nomine Fati appellet, sententiam teneat, linguam coerceat. [1,6] CAP- VI : De Polo sexto Demogorgonis filio. Aiunt insuper Polum Demogorgonis fuisse filium, et hoc in Prothocosmo asserere Pronapidem, talem ex hoc fabulam recitantem: quod dum secus undas in sede sua consisteret Demogorgon, et ex exili limo sperulam composuisset, eam nuncupauit Polum. Qui, spretis patris cauernis et inertia, euolauit in altum, et eo quod adhuc mollis esset, in tam grande corpus euolans conflatus est, ut omnia que a patre fuerant ante composita circundaret. Verum nondum sibi aliquis erat ornatus, cum fabricanti patri lucis globum assistens, uideretque ignitas plurimum ad ictum mallei fabrilis hinc inde fauillulas euolare, omnes sinu facto collegit, et in domum suam detulit, eamque ex illis ornauit omnem. Haberem, rex inclite, quid riderem, uidens compositi orbis tam ineptum ordinem, sed ante testatus sum nil uelle mordere; huius tamen fictionis tenue satis uelum est. Sequitur enim ut in ceteris Pronapides opinionem uolentium ex terra a mente diuina terris inclusa cuncta fuisse producta, dum Polum, quem ego celum intelligo, ex terra extensibile factum ait, et in maximum ac circumplectens omnia corpus eductum. Quod autem ex fauillulis ex luce prodeuntibus domum ornauerit suam, hoc ideo dictum reor, quia solis micantibus radiis stelle in celo composite natura sua luce carentes lucide facte sint. Polus autem dicitur, ut arbitror, a quibusdam potioribus suis partibus. Constat enim, ut uenerabilis Andalo preceptor meus et ueteres astrologie autores asserunt, celum omne super duos polos circumflecti, quorum alterum nobis propinquiorem articum uocant, oppositum autem antarticum; hunc tamen aliqui Pollucem uocant, causam ego non uideo. [1,7] CAP- VII : De Phytone septimo Demogorgonis filio. Phyton Pronapidis testimonio Demogorgonis filius fuit et terre, ex natiuitate cuius talem ipse recitat fabulam. Dicit enim Demogorgonem continue caliginis affectum tedio Acroceraunos conscendisse montes, et ex eis ingentem nimium et ignitam euulsisse molem, eamque primo rotundasse forcipibus, deinde in Caucaso monte malleo solidasse; post hec ultra Taprobanem detulisse, et globum illum lucidum sexies undis mersisse, totidemque circum rotasse per auras, et hoc ideo ne ulla unquam posset circumitione diminui, aut eui labefactari rubigine, et ut agilis ferretur undique. Qui confestim se tollens in altum, domum intrauit Poli, patrisque sedem omnem compleuit fulgore. Ex immersionibus autem eius, aque ante dulces amaritudinem sumpsere salsedinis, et aer ad percipiendos lucis radios ex rotationibus aptus affectus est. Orpheus uero, qui fere poetarum omnium uetustissimus fuit, ut Lactantius in libro Diuinarum institutionum scribit, opinatus est Phytonem hunc primum maximum et uerum deum esse, et ab ipso cuncta fuisse producta atque creata. Quod forsan hoc in opere locum illi primum quesisset, tanto asserente teste, ni ipsemet Orpheus, minus aduertens reor, seu quia nequiret animo concipere quenquam fuisse ingenitum, scripsisset: Prothogonos Phyton perimetheos neros iyos. Quod in latinum uersum sonat: Principio genitus Phyton longo aere natus. Et sic non primus ut dixerat, si aere genitus est. Hunc preterea Lactantius ubi supra Phaneta uocat. Sed iam sumptus expetit ordo ut uideamus quid contegat fictio, quod explicato sensu nominum fere apparebit liquido. Ugucio in libro uocabulorum dicit, Phytonem solem esse, et hoc illi quesitum nomen a Phytone serpente ab eodem superato. Sic et Paulus, in libro quem Collectionum intitulat, dicit: Phanos seu Phanet idem esse quod apparitio. Sic enim Phytonem hunc Lactantius uocat. Quod quidem nomen Soli optime competit, ipse enim est qui surgens apparet, eo autem cessante, nulla erit ceterarum creaturarum apparitio mortalium, seu etiam syderum. Ergo solis creationem uult ostendere Pronapides. Circa quam ut eorum sequatur opinionem qui ex terra omnia uolunt condita, inducit deum seu terre diuinam mentem ex Acroceraunis montibus sumpsisse materiam, ratus ignitam terram ad componendum lucidum corpus aptiorem. Quod autem hanc molem forcipibus rotundasset intelligo diuinam artem, qua a deo solis globus adeo spericus factus est, ut nulla superfluitate eius superficies gibbosa sit. Equo modo et malleus dici potest summi artificis intentum, quo in Caucaso monte, id est in celi summitate adeo corpus illud solidum formauit ut nulla ex parte dissolui aut minui uideatur. Inde dicit eum delatum ultra Taprobanem, ut ostendat ubi creatum opinetur; est enim Taprobanes orientalis insula hostio Gangis fluminis opposita, qua ex parte nobis in equinoctiis sol oritur: et sic in Oriente compositum uidetur uelle. Mersum tamen ibi sexies undis dicit, imitatus fabrilis actus qui ad durandum ferrum illud feruidum aquis immergunt. Et in hoc arbitror Pronapidem uoluisse perfectionem et eternitatem corporis huius designasse, est quidem sex perfectus numerus se ex suis partibus omnibus conficiens, ex quo uult intelligamus et artificis et artificiati perfectionem. Quod autem sexies rotatum sit, puto per numerum perfectum rotationis, uoluerit eius circularem et indeficientem motum describere, a quo nunquam exorbitasse aut destitisse compertum est. Quod ob ingentis et igniti corporis demersionem, aque primo dulces amare facte sint, non ob aliud dictum puto, nisi ut ostendatur quod ob continuam radiorum solis feruentium percussionem aquarum maris aque superficietenus salse facte sint, ut approbant physici. [1,8] CAP- VIII : De Terra ex filiis Demogorgonis octaua, que ex incognitis parentibus quinque genuit filios: quorum primus Nox, secundus Tartarus, tertius Fama, quartus Taigetes, quintus Antheus. Terra, ut supra patet, Demogorgonis fuit sedes et filia, de qua Statius in Thebaide scribit sic: o hominum diuumque eterna creatrix, Que fluuios siluasque animarum semina mundi Cuncta Prometheasque manus Pyrreaque saxa Gignis, et impastis que prima elementa dedisti Mutastique uiros, que pontum ambisque uehisque: Te penes et pecudum gens mitis et ira ferarum Et uolucrum requies; firmum atque immobile mundi Robur inoccidui, te uelox machina celi Aere pendente uacuo, te currus uterque Circumit, o rerum media indiuisaque magnis Fratribus! ergo simul tot gentibus alma, tot altis Urbibus ac populis subterque et desuper una Sufficis, astriferumque domos Athlanta supernos Ferre laborantem nullo uehis ipsa labore etc. In quibus profecto carminibus satis terre opus et laudes ostenduntur, de cuius generatione quoniam supra ubi de Litigio dictum est reiterandum non censeo. Eam tamen ueteres Titanis dixere coniugem, eamque ex patris concubitu, ut premonstratum est quosdam suscepisse filios; et ex Occeano nepote atque ex Acheronte infernali fluuio, nec non ex aliis incognitis, ut decenti demonstrabitur loco. Vocauere eam preterea multis nominibus, ut puta Terram, Tellurem, Tellumonem, Humum, Arridam, Bonam deam, Matrem magnam, Faunam et Fatuam. Habet et preterea hec cum quibusdam deabus communia nomina. Dicitur enim Cibeles, Berecinthia, Rhea, Opis, Iuno, Ceres, Proserpina, Vesta, Ysis, Maia et Medea. Sed quid circa predicta theologi uoluerint ueteres, uidendum est. Dicunt eam Titanis, qui sol est, coniugem, eo quod in eam sol agat tanquam in dispositam materiam ad producendum animantia quecunque atque metalla et preciosos lapides et huiusmodi. Non nulli uolunt Titanum hominem ingentis potentie fuisse et terre uirum dictum eo quod multum terre possideret, et filios suscepisset tanta prestantes fortitudine et corporis mole ut non ex muliere sed ex ingentiori corpore, ut puta terra, suscepti uiderentur. Et ut ad nomina ueniamus, dicit Rabanus in libro de Originibus rerum, eam terram nuncupari eo quod teratur, quod ad superficiem solam spectat. Tellus autem, ut idem testatur Rabanus, dicta est quia fructus ex ea tollamus. Seruius autem dicit eam terram esse que teritur, tellurem uero deam. Et alibi dicit: Tellurem deam esse, terram autem elementum; sed quandoque tellurem pro terra poni, sicut pro igni Vulcanum et Cererem pro frumento. Tellumonem uero, ut ego coniectura possum percipere, eam terre partem dixere que nec teritur nec radicibus graminum aut arborum usui est, eo quod longe sit tellure inferior. Humus uero, ut asserit Rabanus ea pars terre dicitur que plurimum habet humiditatis, ut puta palustris et propinqua fluminibus. Aridam autem terram uocauere non quia sic illam a creatione creator nuncupauerit, ut eius ueram complexionem ostenderet, sed eo quod aretur. Bona autem dea, teste Macrobio Saturnaliorum ideo dicta est quod nobis omnium bonorum ad uictum causa sit cum ipsa germinantia nutriat, fructus alat, escas auibus et pabula brutis exhibeat, ex quibus et ipsi nutrimur. Matrem autem magnam, ut ait Paulus, uocari uoluere qui arbitrati sunt eam rerum omnium creatricem. Ego equidem arbitror quia tanquam pia mater et maxima sua ubertate nutriat cuncta mortalia et suo gremio morientia cuncta suscipiat. Cur autem Faunam dixerint Macrobius Saturnaliorum libro describit, dicens: quod omni usui faueat animantium, quod adeo manifestum est ut licteris explicari non egeat. Fatuam uero a fando dictam dicit idem Macrobius ueteres uoluisse, eo quod infantes partu editi non prius uocem habeant uel emittant quam ipsam contigerint. Que uero ex nominibus cum aliis communia sunt, ubi de illis mentio in sequentibus fiet intelligenda dicentur, et ad explicandum de filiis quos ex incerto patre genuisse dixerunt ueteres ueniemus. [1,9] CAP- IX : De Nocte prima Terre filia. Ex incerto patre dicit Paulus Noctem Terre fuisse filiam, de qua talem Pronapides in Prothocosmo fabulam scribit. Eam scilicet a Phanete pastore dilectam cui petenti cum mater uellet copulare connubio, dixit se ignotum habere hominem, nec unquam uidisse, audisse tamen illum suis aduersum moribus et ideo mori malle quam illi nubere. Quam ob rem indignans Phanetes ex amatore hostis factus dum illam occisurus sequeretur, illa se copulauit Herebo, non ausa ubi Phanetes esset apparere. Dicit insuper Theodontius huic a Ioue concessam quadrigam eo quod illi fautrix fuisset, dum ante lucem accederet ad Alcmenam. Hanc insuper quantumcunque fusca sit picta ornauerunt clamide. Et in eius laudem, et ut eius pro parte demonstraret effectus Statius hos in Thebaide cecinit uersus: Nox que terrarum celique amplexa labores Ignea multiuago transmittis sydera lapsu, Indulgens reparare animum, dum proximus egris Infundat Titan agiles animantibus ortus etc. Sed nunc quid sibi fabule ueri tegant uideamus. Dicunt igitur ante alia eam absque cognito patre terre filiam; quod ob id arbitror dictum, quia terra densitate sui corporis operatur ut radii solares nequeant in partem oppositam penetrare. Et sic causam dante terra umbra tam grandis efficitur quantum spatii a dimidio corporis terre occupatur. Que quidem umbra nox dicitur et sic tanquam a terra et non ab alia re causata absque cognito patre Noctis tantum filia arbitratur. Quod autem a Phanete pastore dilecta sit, hoc modo intelligendum reor. Phanetem ego solem puto ideo pastorem dictum quia suo opere uiuentia cuncta pascantur. Eum autem adamasse Noctem fictum existimo quia tanquam dilectam sibi uidere cupiens rapido cursu sequitur, et illi uidetur appetere copulari. Illa uero renuit, nec minus uolucri passu fugit quam sequatur; eo quod sibi mores aduersos habeat cum illuminet ille, ipsa autem obscurum faciat, nec frustra se si illi iungatur morituram dicit; cum sol luce sua omnem dissoluat obscuritatem, et sic eius hostis efficitur. Demum Nox Herebo iungitur, id est inferno in quem cum nunquam solares penetrent radii, Nox uiget atque secura consistit. Quod autem Ioui fauerit fabula manifestat, ut patet per Plautum in Amphytrione; nam cum accessisset in diluculo Iuppiter ad Alcmenam, Nox ut illi prestaret obsequium tanquam a crepusculo nocturno inchoasset, perseuerauit in longum ex quo quadrigam meruit, per quam circumitionem terre continuam quam facit intelligo. Per quattuor autem rotas ex quibus quadriga constat, quattuor arbitror significari noctis tempora solum nocturne quieti seruientia. Diuiditur autem nox a Macrobio in libro Saturnaliorum in septem tempora, quorum primum sole intrante incipit, et dicitur crepusculum a crepero, quod est dubium, eo quod dubitari uideatur diei preterite, an uenienti nocti attribuendum sit, et hoc non deseruit quieti. Secundum autem, cum iam obscurum sit, fax prima dicitur, eo quod tunc faces accendantur, nec hoc quieti accommodum. Tercium uero, cum iam nox densior sit, nocte concubia nuncupatur, eo quod quieturi uadamus concubitum. Quartum nox dicitur intempesta, eo quod nulli operi tempus aptum sit. Quintum autem gallicinium uocitatur, eo quod a medio sui nocte in diem tendente, galli cantent. Sextum uero dicitur conticinium iam aurore proximum, et ideo sic dictum, eo quod tunc uideatur ut plurimum grata quies et ob id omnia conticescunt et hec quattuor quieti prestantur. Septimum appellatur diluculum a die iam lucescente, in quo solertes assurgunt operi, quod minime somno aptum est. Et sic totidem rote sunt currui Noctis quot in ea sunt tempora quieti tantummodo seruientia. Seu uolumus more nautarum et castrensium uigilum noctem in partes quattuor diuidere, in primam scilicet et secundam et terciam atque quartam uigiliam, et sic quadrige rotas quattuor ex totidem uigiliis componemus. Quod autem picta palla amicta sit, facile uideri potest illam celi ornatum significare quo tegitur. Nox autem, ut ait Papias, ideo dicitur quia noceat oculis; aufert enim illis uidendi officium, cum nil nocte cernamus. Nocet insuper quia male agentibus apta est, cum legamus: Qui male agit odit lucem; exquo sequitur ut tenebras amet tanquam malo operi aptiores. Et dicit etiam Iuuenalis: Ut iugulent homines surgunt de nocte latrones. Omerus preterea in Yliade eam domitricem deorum uocitat, ut sentiamus quoniam nocte magnanimes ingentia pectoribus uersant, tamen nox minime talibus apta ebullientes opprimit spiritus, eosque tanquam domitos in lucem usque coercet. Fuerunt insuper huic tam ex uiro quam ex aliis filii plures ut in sequentibus describetur. [1,10] CAP- X : De Fama secunda ex filiis Terre. Virgilio celestis ingenii poete placet Famam Terre fuisse filiam, dum dicit in Eneide: Illam Terra parens, ira irritata deorum Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem Progenuit etc. De hac ut appareat originis sui causa talis a Paulo recitatur fabula. Quod cum ob regni cupidinem bellum inter Titanos gigantes, Terre filios, et Iouem esset exortum, eo itum est ut omnes Terre filii qui Ioui aduersabantur occiderentur a Ioue, et diis aliis. Quo dolore Terra irritata et uindicte auida, cum sibi aduersus tam potentes hostes arma deessent, ut illis quibus poterat uiribus aliquid mali ageret, coacto utero, Famam emisit scelerum superum relatricem. Huius autem incrementum et formam describens, Virgilius ait sic: Fama malum quo non aliud uelocius ullum Mobilitate uiget uiresque acquirit eundo. Parua metu primo mox sese attollit in auras Ingrediturque solo et caput inter nubila condit. Et paulo post hec ait: Pedibus celerem et pernicibus alis. Monstrum horrendum ingens cui quot sunt corpore plume, Tot uigiles oculi subter mirabile dictu Tot lingue totidem ora sonant tot surrigit aures. Nocte uolat medio celi terreque per umbram Stridens nec dulci declinant lumina somno. Luce sedet custos aut summi culmine tecti Turribus aut altis et magnas territat urbes, Tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri. Sentis, optime rex, quanto uerborum ornatu, quanto lepore, quam succipleno, quanque industriosa fictione Virgilius quid sit Fama, quid eius augmentum, quid eius opus conetur ostendere et ostendat? Sentis equidem, sed ut qui te preter lecturi sunt ampliuscule uideant, libet explicare paululum, premisso tamen quid uelit fabula Pauli. Dicit ergo primo irritatam terram ira deorum. Circa quod pro iratis diis, syderum opus circa quedam intelligo. Sydera enim seu supercelestia corpora procul dubio in nos agunt potentia eis a creatore concessa secundum dispositiones suscipientium eorum influentias; et hinc fit ut puer uel adolescens augetur eorum opere, cum diminuatur senescens et cum nunquam a ratione gubernatoris optimi separentur, non nunquam aliqua faciunt que mortalium repentino falsoque iudicio tanquam irata fecisse uidentur, ut puta dum iustum regem, dum felicem imperatorem, dum strenuum militem in finem suum deducunt. Et ideo iratos dixit deos Paulus, quia occiderint illustres uiros, quos perpetuandos rebantur homines. Sed quid ex hoc sequitur, irritatur ab hoc opere, quod deorum iram uocant, Terra, id est animosus homo, nam terrei sumus omnes; et ad quid irritatur? Ut pareat Famam ultricem future mortis, id est ut id agat propter quod Fama sui nominis oriatur, ut dum deorum ira ceciderit illius nomen agente meritorum Fama superstes sit, etiam nolentibus his, qui homines occidendo eum omnino auferre conati sunt. Ad quod nos idem hortatur Virgilius dum dicit: Stat sua cuique dies breue et irreparabile tempus Omnibus est uite sed Famam ostendere factis Hoc uirtutis opus etc. Hanc autem Famam ideo malum dixit Virgilius quia non equo passu ad eam perquirendam tendimus omnes. Nam per fraudes ut plurimum summa occupari sacerdotia cernimus, dolo uictorias obtineri, principatus possideri uiolentia, et ea quecunque per fas et nefas que nomina solent in lumen extollere. Nam si per uirtutem agatur tunc non malum iure dicitur Fama. Verum in hoc inproprie locutus est autor usus pro infamia uocabulo Fame, cum si fictionem inspiciamus, seu potius fictionis causam satis aduertemus ex ea infamiam non Famam secutam. Hanc insuper dicit metu primo paruam et sic est; nam quantumcunque grandia sint facinora ex quibus oritur a quodam tamen audientium metu uidetur incipere; mouemur quidem auditu primo rei alicuius, et si placet eam falsam esse timemus, si uero displicet equo modo ne uera sit extimescimus. Mox sese tollit in auras, id est in ampliationem locutionis gentium euolat, seu mediocribus miscetur uiris; et inde se solo infert hoc est in uulgus et plebeios, et tunc caput inter nubila condit cum se ad reges atque maiores effert. Pernix etiam est, id est uelox, nil enim ut ipsemet dicit uelocius est. Monstrum autem ingens asserit et horrendum ratione corporis quod illi describit, uolens in hoc quod omnes eius plume, cum auem dicat propter eius celerem motum, habeant hominis effigiem; ad hoc ut per hoc intelligatur unumquenque de aliqua re loquentem pennam unam addere Fame, et sic ex multis cum multe sint auium penne non ex paucis Fama conficitur. Seu potius monstrum horrendum hanc uocant quia fere nunquam superari potest. Nam quanto magis quis illam conatur opprimere tanto magis exinde sit maior quod monstruosum est. Dicit insuper omnes eius oculos uigiles esse, eo quod non nisi a uigilantibus personet fama; nam si in somnium tendet locutio euestigio fama uertitur in nichilum. Nocte eam medio celi uolitantem, ob id dicit quod sepissime contigisse compertum est sero scilicet factum aliquid, et mane etiam in remotissimis partibus cognitum non aliter quam si nocte uolauerit. Seu id dicit ut ostendat uigilantiam gerulonum. In die autem eam sedere dicit custodem, ut ostendat quod ob eius relata custodes portis territarum urbium apponantur, et in turribus ad excitandum uigiles uel ad speculandum a longe. Et cum inter ueritatem et mendacium non distinguat, contenta est pro ueris quecunque audita referre. Huius preterea domum in maiori suo uolumine sic describit Ouidius: Orbe locus medio est inter terrasque fretumque Celestesque plagas, triplicis confinia mundi, Unde quod est usquam, quamuis regionibus absit, Inspicitur, penetratque cauas uox omnis ad auras. Fama tenet summaque locum sibi legit in arce Innumerosque aditus ac mille foramina tectis Addidit, et nullis iuclusit limina portis: Nocte dieque patet, tota est ex ere sonanti, Tota fremit uocesque refert iteratque quod audit. Nulla quies intus nullaque silentia parte; Non tantum est clamor sed parue murmura uocis, Qualia de pelagi, si quis procul audiat, undis Esse solent, qualemue sonum, cum Iuppiter atras Increpuit nubes, extrema tonitrua reddunt. Atria turba tenet: ueniunt, leue uulgus, euntque Mixtaque cum ueris pariter coniuncta uagantur. Milia rumorum confusaque uerba uolutant. Ex quibus hi uacuas replent sermonibus aures. Hi narrata ferunt aliis mensuraque ficti Crescit, et auditis aliquid nouus adicit autor. Illic credulitas, illic temerarius error, Vanaque letitia est, consternatique timores, Seditioque recens, dubioque autore sussurri. Ipsa quid in celo rerum pelagoque geratur Et tellure uidet, totumque inquirit in orbem etc. Satis hec etiam minus erudito patentia sunt et ideo quid sibi uelit Paulus dum addidit, fabule famam genitam ut turpia deorum facta narraret uidisse super est quod nil aliud autumo propter quod, cum minores in maiores nil uiribus possint illata uerbis maioribus infamia conantur ulcisci. Terre autem ideo filiam uoluere, quia non aliunde quam ex gestis in terris fama sit. Quod autem patre careat non absurde dictum est, cum ut sepissime rerum a fama gestarum que ut plurimum falsissime sunt ignoretur autor, qui compertus patris loco describi posset. [1,11] CAP- XI : De Tartaro III-o Terre filio. Tartarum asserit Theodontius absque patre Terre fuisse filium. Hunc Barlaam dicit inertem atque torpentem matris adhuc in utero iacere, eo quod inuocata Lucina fauere partui noluisset ob id quod Famam in deorum ignominiam peperisset. Figmentum hoc ab effectu causam sumpsit; non erat enim Lucina non nascituro seu partui non futuro prestatura fauorem; arbitrati sunt quidam ueteres circa terre centrum locum esse concauum et in eodem sontium anime penis affligi, ut satis in descensu Enee ad inferos ostendit Virgilius. Hunc Tartarum dici uolunt, et hoc secundum Ysidorum ubi De ethimologiis a tremore frigoris dictum; nam ibi nec solis umquam potuit penetrare radius nec aeris motus est aliquis, confricatione cuius calefieri possit. Quod autem in utero matris torpeat satis apparet, non enim ad superiora potest ascendere, et si ascendat non erit amplius Tartarus. Terre autem filius improprie dicitur; nam quantumcunque conceperit mulier, nisi in lucem conceptus uenerit, iure filius dici non poterit. Dicitur autem absque patre conceptus, eo quod credamus terre corpus concauitates habere, non tamen satis certi sumus an a creatione an a secuto post creationem euentu habuerit. In testimonium autem predictorum dicit Virgilius: Tartarus ipse Bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras, Quantus ad ethereum celi suspectus Olimpum etc. Nec multo post ait: Hic genus antiquum Terre Titania pubes Fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo etc. [1,12] CAP- XII : De Tagete IIII-o Terre filio. Tages, ut asseruere gentiles et potissime Tusci, absque cognito genitore, Terre filius habitus est. De quo refert Paulus Perusinus: quod cum apud Etruscos in agro Tarquiniensi aliquantulum tellus intumuisset, is uillicus cuius erat agellus nouitate rei permotus auidusque uidere quid esset ostenti monstratura turgiditas aliquandiu expectauit, tandem impatiens more, ligone sumpto, locum cepit sensim effodere, nec multum effodit, et ecce ex glebis prosiliuit infantulus. Quo monstro perterritus rudis homo uocauit affines, nec diu et is qui modo infans erat, etate prouectus uisus est, et inde senex, et cum incolas aruspicinam docuisset repente nusquam comparuit. Auditores autem arbitrati numen et terre credidere filium et nominauere Tagetem, quod idem olim lingua sonabat etrusca, quod latina deus; eumque postea loco summi numinis coluere. Ysidorus uero ab aratore gleba uomere summota infantem compertum dicit, nec amplius una die ab Etruscis uisum, et in illa eos aruspicinam docuisse et ex ea libros etiam reliquisse, quos postea Romani in linguam propriam transtulere. Huius figmenti talem fuisse sensum existimo. Quendam scilicet esse potuisse qui diu studens circa aruspicinam, et ob contemplationis commodum consortio hominum aspernato doctus repente unde minime credebatur comparuit, et quia forsan ex antro aliquo exire uisus est, Terre puerperium fictum est, uel in oculos agrum colentes inopinatus affuit, quasi prodisset ex glebis a rudi uulgo Terre filius dictus est, et ideo absque patre quia incognita eius fuerit origo. Consueuere preterea ueteres exteros ignotos terrestri itinere ad se uenientes Terre filios uocitare, uti Neptuni qui adueherentur nauigio. Infans autem dictus quia nouus et confestim prouectus et senex, eo quod eruditus et prudens, quod senum est, compertus sit. Quod in agro Tarquiniensi contigerit, seu quia aut sic fuit ibidem scilicet Tagetem primo cognitum, seu quia Etrusci aruspicina clarissimi fuere. ln breui autem termino more designatur affectio grandis incolarum ad eum. Nam dilecte rei mora etiam si longissima sit, diligenti uidetur breuissima. Eum autem deum habitum ob id contigisse puto, ut doctrinam quam summe colebant deo autore nobilitarent. [1,13] CAP- XIII : De Antheo V-o Terre filio. Antheum omnes terre dicunt filium, et quia nemo illi patrem designat, inter genitos incerto patre eum apponere necesse fuit; de quo sic scribit Lucanus: Nondum post genitos tellus effeta gigantes Terribilem Libicis partum concepit in antris. Nec tam iusta fuit terrarum gloria Thyphon, Aut Titios Briareusque ferox celoque pepercit, Quod non Flegreis Antheum sustulit aruis. Hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires Terra sui fetus que cum tetigere parentem, Iam defeta uigent renouato robore membra. Hec illi spelunca domus; latuisse sub alta Rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones. Ad somnos non terga fere prebere cubile Asserunt non silua torum uiresque resumpsit, In nuda tellure iacens, periere coloni, Aruorum Libie pereunt quos appulit equor, Auxilioque diu uirtus non ausa cadendi Terre spernit opes. inuictus robore cunctis Quamuis staret erat etc. Apparet ergo per Lucani carmen quam grandis quamque fortis et ferus fuerit Antheus, ad quem ut idem testatur Lucanus, ut cum eo luctam iniret accessit Hercules laborum uictor, et cum in agone essent eumque sepius prostratum robustiorem resurgentem cerneret, aduertens quod a terra uires recuperaret, iam fessum ulnis in altum extulit, tanque diu tenuit donec spiraret. Fabule huius sensus duplex est, hystoricus et moralis. Videtur enim Pomponio Mele in libro Cosmographie placere, hunc regem in extremis Mauritanie fuisse, asserens apud Ampelusiam promontorium in occeanum Athlanticum tendens esse specum Herculi sacram et ultra eam Tingem oppidum peruetustum ab Antheo, ut ferunt, conditum et in testimonium ostenditur ab incolis parma ingens ex elephante et ob magnitudinem nulli nunc habilis quam ab eo gestatam asserunt et summe colunt. Nec non monstratur ab eisdem collis modicus resupini hominis iacentis habens ymaginem, quem eius tumulum fuisse confirmant. Aduersus hunc dicit Theodontius Dionisium Thebeum qui ob insignem eius uirtutem Hercules appellatus fuit, bellum habuisse, et qui cum aduertisset eum sepius in Mauritania prostratum et euestigio exercitus restaurantem, ficta fuga eum ad se persequendum in Libiam usque traxit, ubi uero eum superauit et occidit. Leontius uero dicebat hunc Herculem fuisse Nyli filium, quem ego unum et idem cum superiori puto. Eusebius autem in libro Temporum dicit hunc Antheum palestrice artis fuisse doctissimum et quorumcunque certaminum que exercentur in terris, et ob id ostendit se arbitrari fictum quod Terre fuerit filius, et quod uiribus restauraretur ab ea. Fulgentius quidem moralem sensum fictioni subesse demonstrat, dicens Antheum de terra natum libidinem esse que sola ex carne nascitur, qua tacta et si fessa sit in uires resurgit, uerum ab homine uirtuoso carnis denegato tactu superatur. Hunc fuisse dicit Augustinus regnante Argis Danao; Eusebius autem regnante Athenis Egeo; Leontius regnante apud Argiuos Argo. [1,14] CAP- XIV : De Herebo VIIII-o Demogorgonis filio, cui fuerunt filii XXI. Quorum primus Amor, II-a Gratia, III-us Labor, IV-a Inuidentia, V-us Metus, VI-us Dolus, VII-a Fraus, VIII-a Pertinacia, VIIII-a Egestas, X-a Miseria, XI-a Fames, XII-a Querela, XIII-us Morbus. XIIII-a Senectus, XV-us Pallor, XVI-a Tenebra, XVII-us Somnus, XVIII-a Mors, XVIIII-us Caron, XX-a Dies, XXI-us Ether. Expeditis Terre filiis ad Herebum stilus reuocandus est, qui, ut Paulus ait a Crisippo traditum, filius fuit Demogorgonis et Terre. Hunc ego arbitror unum et idem cum Tartaro, cum eum ueteres omnes existimare uideantur in remotissimis terre uisceribus esse, et in eodem, uti de Tartaro diximus, suppliciis sontes puniri. De hoc tamen multa scribuntur ab antiquis et potissime a Virgilio in VIo Eneide libro, que sub compendio pertransibo, eo quod fere de omnibus fiet in sequentibus prolixior mentio. Dicit ergo Virgilius quod in faucibus huius sunt terribiles uisu he forme scilicet Luctus et ultrices Cure, Morbi pallentes, et tristis Senectus atque Metus et Fames Egestasque terribilis et horribiles uisu Letum Laborque, Sopor et mala mentis gaudia, Bellumque letiferum ac Eumenis et Discordia et ulmus somniorum sedes, Centauri, Scille, Briareus, Lerneusque serpens et flammis armata Chimera una cum Gorgonibus, Arpiis et tricorporeo Gerione et trifauce Cerbero limina seruante Ditis. Preterea hunc Herebum quattuor rigari fluminibus, Acheronte scilicet, Flegetonte Stigeque atque Cocito; et Acherontis nautam dicit esse Caronem, morientium animas ad profundiora Herebi transferentem. Insuper Minoem, Radamantum Eacumque uersantes urnis merita intrantium inesse describit, et prostratos fulminibus Tytanas, Gigantes et Salmeonem ac Tityon discerptum a uulture; Ysiona perpetua circumuolutum rota, nec non et Sysiphum in altum ingentia pectore impingentem saxa, ac Tantalum inter undas et poma siti fameque pereuntem, et Theseum perpetuo damnatum ocio, aliosque; et hos omnes intra Ditis ferrea menia sub ultrice Thesiphone cruciari. Similiter et hunc idem preter Herebum multis uocauere nominibus ut puta Tartarum, Orcum, Ditem, Auernum, Baratrum et Infernum. Sic et eundem multorum filiorum patrem faciunt. Ceterum his premissis ad detectionem ascondite ueritatis ueniendum est. Volunt igitur eum Demogorgonis et Terre filium, eo quod Demogorgonem rerum Omnium creatorem arbitrati sunt; Terre autem quia ut patet eius in utero conditus est. Verum eum locum esse penarum non solum gentiles sed non nulli illustres christiani existimauere hac forte ducti ratione. Nam cum summa bonitas deus sit, et qui peccatum committit, quod malum est, et sic malus effectus sit, ut a deo tanquam a suo contrario remotissimus sit, necesse est; nos autem deum in celis habitare credimus, et a celo nulla remotior pars est centro terre, et ob id tanquam in loco a deo remotissimo, ibidem penas luant impii, forsan non inepte creditum est. De hoc tamen Tullius ubi de questionibus Tusculanis aperte truffatur, ex quo satis existimari potest aliud eruditos ueteres sensisse; et ideo cum uoluerint duplicem esse mundum, maiorem scilicet et minorem; maiorem eum quem generaliter mundum dicimus, minorem autem hominem, asserentes omnia in minore esse que in maiori describuntur ab eis, credo eos hunc Herebum et hos cruciatus intra minorem mundum, id est hominem esse existimasse, ac uoluisse illas horribiles formas quas in uestibulo Herebi describit Virgilius esse causas exteriores, per quas introrsum illa suplicia causantur; seu ea que ab intrinsecis causata apparent extrorsum quem longe meliorem sensum existimo. Deinceps quidem ut predictorum seriem exponendo preuertam necesse est. Fictum igitur puto in profundum huius Herebi Ditem esse ferream ciuitatem, ut per eam intelligamus profundam obstinati cordis partem, in qua uere pertinaces non nunquam sumus et ferrei. Tytanes, id est homines terrenis dediti, et Gygantes, id est superbi prostrati, ideo uexari dicuntur, ut cognoscamus circa hoc anxiari terreos et superbos homines animo, qui dum semper extolli cupiunt, ceco suo iudicio deprimi et uilipendi arbitrantur et ex excelso deiciuntur aliquando, quod illis est acre tormentum. Per Tytion autem descerptum a uulture mens cuiuscunque laborantis ut ea que ad eum non spectant agnoscat, accipienda est, seu illius qui in cumulandis thesauris continua cogitatione agitatur. Ysion autem perpetua circumuolutus rota circumagitationes optantis regnum ostendit. Sic et Sysiphus saxa reuoluens in efficacibus ac laboriosis conatibus uitam ducentis declarat. Per Tantalum autem inter undas et poma fame pereuntem, auarorum hominum curas et angores circa infamem parsimoniam intelligere debemus. Theseus autem ociosus temerariorum friuolos conatus ostendit, quibus misere cruciantur. Dicunt autem hos sub infestatione uexari Thesiphonis, quod sic reor accipiendum. Interpretatur enim Thesiphon irarum nox, et sic patet qui a talibus cruciantur in se ipsos irasci, et irarum uoces nonnumquam emittere. Per illos autem tres iudices, hoc intelligo, tres enim personas male agendo ledere possumus, deum, proximum et nos ipsos, et sic a triplici coscientie iudicio redarguimur et damnamur. Per ianitorem autem Tricerberum canem, cuius officium est uolentes intromittere, et exitum intrantibus proibere, tres intelligendas causas puto rodentes acri morsu deceptorum mentes, letales scilicet assentatorum blandicie, falsa felicitatis opinio et inanis glorie fulgor, que quidem continue nouis decipulis detrahentes ignaros, miseras curas augent, et minuere auctas non permittunt. Circuitur seu inundatur Herebus a quattuor fluminibus, ut per hoc sentiamus, quia hi qui se ratione deiecta ab inceptis concupiscientiis trahi permittunt, primo recti iudicii perturbata letitia Acherontem transeunt, qui carens gaudio interpretatur, et sic pulsa letitia ut eius occupet mestitia locum necesse est, ex qua ob bonum letitie perditum persepe uehemens nascitur ira, a qua in furorem impellimur, qui Flegeton est, id est ardens, ex furore etiam in tristitiam labimur, que Stix est, et ex tristitia in luctum et lacrimas, per quas Cocitus accipiendus est quartus Inferni fluuius. Et sic miseri mortales angimur ceca concupiscibilis appetitus opinione seducti, intraque gerimus quod in uisceribus terre a poetis stolidi arbitrantur inclusum. Nunc autem quid sibi uelint nomina uideamus. Herebus enim dicitur, ut ait Ugucio, quia nimis hereat illi quem capit. Dis autem dicitur a Dite rege suo, qui apud poetas diuitiarum dicitur deus, et hoc ideo quia diues sit, id est abundans locus iste. eo quod, in eum descendant ut plurimum hodie morientes, olim omnes. Tartarus autem dicitur a tortura, quia torqueat quos absorbet. Verum Tartarus est profundissimus infernorum locus ex quo, ut opinari uidetur Ugucio, Christus neminem eduxit, Orcus enim dicitur quia obscurus. Baratrum uero a forma dictus creditur; est autem Baratrum uas ex uiminibus confectum a parte superiori propatulum, ab inferiori autem acutum, quo utuntur agrestes Campani, dum ex uitibus arboribus annexis uindemiantes uuas colligunt, et hoc ideo dictum ut intelligamus infernum amplissimas fauces ad suscipiendum damnatos habere, ad eos uero seruandos artissimum locum atque profundum. Infernus autem dicitur quia omnium terre partium inferior sit. Auernus autem ab a, quod est sine, et uernos quod est gaudium, dicitur, eo quod gaudeo careat et tristitia lugeat sempiterna. [1,15] CAP- XV : De Amore primo Herebi filio. Ex filiis Herebi primus occurrit Amor, quem ab eo exnocte susceptum ubi de Naturis deorum Tullius asserit. Quod forsan, regum serenissime, uideretur tibi monstruosum, ni uerum monstraretur ratione possibili. Antiquorum sententia fuit amorem esse animi passionem, et ideo quicquid optamus id amor est. Verum quoniam in diuersum nostre affectiones feruntur finem ut amor non idem circa omnia sit, necesse est, et ob id in paruum numerum redactis mortalium desideriis, triplicem illum maiores dixere. Et ante alios Apuleio teste, eo in libro quem De dogmate Platonis scripsit, asserit Plato tres non amplius amores fore. Quorum primum dixit esse diuinum, cum incorrupta mente et uirtutis ratione conuenientem. Alterum degeneris animi corrupteque uoluntatis passionem. Tertium ex utroque permixtum. Post quem auditor eius Aristotiles mutatis potius fere uerbis quam sententia eque triplicem uoluit; primum dicens propter honestum, secundum propter dilectabile, tertium propter utile mouentem captos a se. Sane quoniam nec is de quo sermo diuinus aut propter honestum est, nec ex duobus aliis permixtus, aut propter delectabile, uerum degeneris animi, et propter utile, merito eum iuxta sententiam Ciceronis, filium Herebi noctisque dicemus, id est cece mentis et obstinati pectoris. Ab hoc enim in execrabilem auri famem impellimur. Ab hoc in cupidinem imperii inexplebilem. Ab hoc in stolidum periture glorie desiderium. Ab hoc in funestam amicorum cedem. Ab hoc in periclitationes urbium, furta, fraudes, uiolentias et dolosa consilia miseri trahimur. Hac peste afficiuntur gnatonici, histriones, assentatores et huiusmodi perniciosa manus hominum ridentem insipientium sequentes fortunam, et eo utuntur ad enudandos blanditiis et falsis laudibus milites gloriosos. Eum igitur rite pensatis omnibus non amorem, quin imo odium rectius uocaremus. [1,16] CAP- XVI : De Gratia Herebi et Noctis secunda filia. Herebi et Noctis Gratiam esse filiam scribit Tullius, ubi de Naturis deorum. Ego tamen alibi legisse memini Gratias seu Iouis et Auctonoi, seu Liberi patris ac Veneris fuisse filias Verum ut habeamus quid in hoc senserint qui finxerunt, est sciendum, gratiam esse quandam liberalem mentis affectionem maiorum potissime in minores, qua nullo precedente merito indulgentie beneficia et obsequia aliquando etiam non poscentibus impenduntur. Harum tamen multiplices esse species reor. Alie quidem dei sunt immortales, quibus amotis nulli sumus. Alie uero hominum inter se, et he in bonum possunt tendere et in malum, quanquam semper in bonum sonare uideatur gratia. Has omnes Herebi et Noctis filias uariatis tamen parentum sensibus possemus ostendere, sed ut ad hanc omissis in suum tempus reliquis ueniamus; reor ego hanc eam gratiam esse que ob aliquod infandum facinus, uel turpes alicuius hominis mores in peruerso aliquo ac detestabili uiro causatur, et sic Herebi, id est obstinati pectoris, et Noctis, id est cece mentis, erit filia Gratia talis. [1,17] CAP- XVII : De Labore tertio Herebi filio. Labor a Cicerone Noctis et Herebi scribitur filius, cuius quiditas ab eodem huiusmodi designatur. Labor est functio quedam uel animi uel corporis grauioris operis uel muneris. Qua inspecta, merito Noctis et Herebi filius dici potest, is scilicet qui damnosus est et merito reprobandus. Nam uti in Herebo et Nocte perpetua sontium est inquietudo, sic et in secretis cordium penetrabilibus eorum qui ceca tracti cupidine circa superflua et minime oportuna cogitatione agitantur continua, et quoniam cogitationes tales in obscuro causantur pectore, merito Labor talis filius dicitur Noctis et Herebi. [1,18] CAP- XVIII : De Inuidentia seu Inuidia IIII-a Herebi filia. Inuidentiam dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filiam. Qui ubi de questionibus Tusculanis hanc ab Inuidia differentem facit, dicens: Inuidentiam ad inuidum tantummodo pertinere, cum Inuidia ad eum etiam cui fertur pertinere uideatur, et de ea concludens dicit: Inuidentiam esse egritudinem susceptam propter alterius res secundas que nil noceant inuidenti. Huius enim habitationes et mores sic describit Ouidius: Protinus Inuidie nigro squalentia tabo Tecta petit: domus est imis in uallibus huius Abdita, sole < carens >, non ulli peruia uento, Tristis et ignaui plenissima frigoris, et que Igne uacet semper, caligine semper abundet. Et paulo post: concusse patuere fores, uidet intus edentem Vipereas carnes, uiciorum alimenta suorum, Inuidiam, uisamque oculis auertit. At illa Surgit humo pigre, semesarumque relinquit Corpora serpentum, passuque incedit inerti; Utque deam uidit formaque armisque decoram, Ingemuit, uultumque dee ad suspiria duxit Pallor in ore sedens, macies in corpore toto, Nusquam recta acies, liuent rubigine dentes, Pectora felle uirent, lingua est suffusa ueneno; Risus abest, nisi quem uisi fecere dolores, Nec fruitur somno, uigilantibus excita curis, Sed uidet ingratos, intabescitque uidendo, Successus hominum, carpitque et carpitur una, Suppliciumque suum est etc. Hos uersus si quis plene considerabit, et eam esse Inuidentiam quam nos ampliori licentia Inuidiam dicimus, et Herebi Noctisque filiam absque difficultate cognoscet. [1,19] CAP- XIX : De Metu V-o Herebi filio. Metus, ut sepe dictus asserit Tullius, filius Herebi fuit et Noctis. Est enim metus, ut idem ait Tullius, rationi aduersa cautio. Hunc ego horum parentum filium dictum arbitror, quia ex remotis a cognitione nostra nostris in pectoribus oriatur. Eum tamen duplicem reor, et qui indiscretum uirum iure cadere possit, ut metuisse tonitrua, et qui nulla rationabili causa impellente, non aliter quam mulierculas non nullas exanimat. Hic sub uocabulo pauoris unus ex ministris Martis est, ut demonstratur a Statio dicente: Inde unum dira comitum de plebe pauorem Quadrupedes ante ire iubet non aliter hanelos Insinuare metus animumque auertere ueris Aptior, innumere monstro uocesque manusque, Et < facies> quecumque libet bonus omnia credi Autor et horrificis linphare incursibus urbes. Si geminos soles ruituraque suadeat astra Aut nutare solum aut ueteres descendere siluas. Ah miseri uidisse putant etc. Possem, rex optime, multa uerba facere huius carminis explicando partes, ut mores metus aperirem, sed adeo tenuia sunt figmenta, ut plura dicere superflua ratus sim. Huic preterea ascribit Tullius in Tusculanis questionibus non inaduertenter plures subesse ministros, ut puta: pigritiam, pudorem, terrorem, timorem, pauorem, exanimationes, conturbationem et formidinem. De quibus omnibus ibidem seriose legitur [1,20] CAP- XX : De Dolo Herebi filio VI-o. Est et Dolus, ut Tullio placet, filius Noctis et Herebi. De quo referre consueuerat Barlaam, quoniam ad troyanum bellum cum Grecis iuisset, et cum minus armis iretur in uotum, consultantibus quibusdam ex primatibus de agendis, ab Ulixe, cui familiarissimus erat, eum in consilium fuisse deductum. Qui cum elatos animos et iactationes atque consilia quorundam audisset atque aliquandiu secum risisset, rogatus sententiam dixit, que etsi non honesta eo quod oportuna uidebatur, assumpta est, et eidem cum Epoo fabricandi equi, negocium euestigio commissum est, quo postmodum eo peruentum, ut optato, iam fessi potirentur Greci. Satis tenue fictionis est uelum, et ideo cur Herebi et Noctis dicatur filius uideamus. Quod meo iudicio sacris ostenditur licteris. Quibus docemur ab Herebo forma serpentis assumpta humani generis hostem in terris uenisse, et parentum nostrorum mentes dolosis suggestionibus offuscasse nocte tartarea, et inde tanquam incultum agrum semen iniecisse letiferum, cuius fructus cum in legem egissent, extemplo uenit in lucem; et sic dolus nondum in terris cognitus ab initio manauit ex Herebo, et in utero cece mentis conceptus, nostra morte et exilio regni celestis palam facto, ostendit liquido se filium Noctis et Herebi. Sane quia quod gentiles non nouerant finxisse non poterant, arbitror eos pro Herebo intimum cordis humani recessum intellexisse, ibi enim cogitationum omnium sedes est, et ideo si eger sit animus, uirtute neglecta, ut ad optatum deueniat, si desint uires, illico dirigit ad artes ingenium; et quoniam facilius dolo capiuntur amentes, eo cogitationibus pessimis fabricato, et quos capit, et se ipsum letifero alligat laqueo, et sic ex nocte, id est mentis cecitate, per quam ea uia, qua minime decet, in desiderium suum tendit, et egri pectoris ignominiosa concupiscentia feruentis, dolus creatur et nascitur, et ut plurimum non ante uisus in lucem, quam is in precipitium uenerit in quem struitur. [1,21] CAP- XXI : De Fraude VII-a Herebi filia. Fraus et merito Herebi et Noctis a Cicerone ubi de Naturis deorum dicitur filia, letalis quidem et infanda pestis, et inique mentis execrabile uicium. Inter hanc et dolum uix noscitur esse discrimen, quod si quid interest hoc esse uidetur, dolum scilicet quandoque in bonum operari posse, fraudem nunquam preter in malum. Seu potius aduersus hostes dolo agimus, amicos fraude decipimus. Huius autem formam noster Dantes Aligerii Florentinus eo in poemate quod florentino scripsit ydiomate, non parui quidem inter alia poemata momenti sic describit: Eam scilicet iusti hominis habere faciem, corpus reliquum serpentinum uariis distinctum maculis atque coloribus, et eius caudam terminari in scorpionis aculeum, eamque Cociti innare undis adeo ut illis excepta facie totum contegat horridum corpus, eamque Gerionem cognominat. In placida igitur et simili iusti hominis huius facie sentit autor extrinsecum fraudolentium habitum; sunt enim uultu et eloquio mites, habitu modesti, incessu graues, moribus insignes et spectabiles pietate; operibus uero miserabili sub gelu iniquitatis tectis, uersipelles sunt, et astutia callidi, et maculis respersi scelerum, adeo ut omnis eorum operum conclusio pernicioso sit plena ueneno; et inde Gerion dicta, quia regnans apud Baleares insulas Gerion miti uultu, blandisque uerbis et omni comitate consueuerit hospites suscipere, et demum sub hac benignitate sopitos occidere. Cur autem Herebi noctisque filia dicta sit, eadem que de Dolo ratio est. [1,22] CAP- XXII : De Pertinacia Herebi VIII-a filia. Pertinacia, insipientum exitiale crimen, secundum Tullium Herebi Noctisque filia est, nec causam uidere difficile est. Nam quotiens indigestus mortalium ignauie rigor, rationibus ualidis, et calori diuini feruoris interposita offuscati intellectus caligine molliri non potest, obstinationem seu pertinaciam oriri necesse est, imo iam exorta est, ignorantie certissimum argumentum. Ergo bene Pertinacia Herebi, quem sepe gelidum diximus, et Noctis quam sepe caliginem mentis esse monstrauimus, filia est. [1,23] CAP- XXIII : De Egestate Herebi filia VIIII-a. Egestas Herebi Noctisque filia non ea est quam plurimi arbitrantur, oportunis scilicet carere. Hanc enim uiri fortes tolerantia superauere ut in arenis Libicis Cato. Sed ea est potius cui abundantes falso tracti iudicio succumbunt, ut auri custos Mida Frigum rex, qui dum omnia que tangebat iuxta uotum uerterentur in aurum, fame peribat. Hec est ergo uere Herebi filia, id est gelidi cordis et ignaui, ac etiam Noctis, id est ceci consilii, extimantis optimum diuitias augere, ut usu careamus earum. [1,24] CAP- XXIV : De Miseria Herebi X-a filia. Placet insuper Tullio Miseriam Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec enim adeo extremum infortunium est, ut possit prospectantes in misericordiam commouere. Quod quidem nos ipsi nobis facimus dum neglecto ueritatis lumine perituras res abeuntes quocunque modo non aliter ingemiscimus quam si perpetuas perderemus, et sic ab offuscato mentis iudicio concussum pectus suspiriis lacrimisque miseriam emittit in publicum, ut inde filia Noctis et Herebi dici possit. [1,25] CAP- XXV : De Fame XI-a Herebi filia. Famem dicit Paulus iuxta Crisippum Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec autem aut publica est, ut olim premonstrata Pharaoni, aut priuata ut Erisithonis. Publica ex uniuersali frugum penuria consueuit contingere. Cuius rei aut diuina ira causa est, uel diuturnum bellum, seu aduersa supercelestium corporum dispositio, seu uermes subterranei rodentes semina, seu locuste iam sata nascentia deuorantes. Ex quibus causa prime a nemine mortalium nosci potest, et sic dici poterit Herebi Noctisque filia, sed non Herebi in uisceribus terre latentis, aut in egris hominum pectoribus residentis; quin imo in profundo diuine mentis arcano sanctissime uigilantis, quem intellectus hominum mortalitatis caligine offuscatus intueri non potest, nec etiam noctis diuine mentis in qua nil unquam fuit obscurum, uerum suo semper lumine cuncta clarificat, sed nostre imbecillitatis erroris. Ceteras cause huius species asserunt mathematici suis artibus etiam preuideri posse. Quod utrum uerum sit, tu serenissime princeps, cum in talibus apprime te instructum audiuerim, optime nosti. Si autem sic est, talis fames nec Herebi nec Noctis filia esse posset. Si autem non sic, tunc ut de deo diximus cum in arcano nature antro repositum uideri non possit, linquetur ut talis fames filia sit Noctis et Herebi ratione iam dicta. Priuata autem fames, aut ex penuria ciborum continget ut plurimum, aut aliquando ex fastidio stomacantium. Si ex penuria, aut inertia, atque desidia patientis aut egestatis crimine contingit. Si ex inertia uel desidia, ut quandoque uidemus quosdam lasciuiis potius et ineptiis atque ocio uacare quam rei familiaris curam genere. Hec profecto Herebi Noctisque filia est, eo pacto quo superiores sunt ceteri. Si egestatis crimine dum modo non ob intemperantiam sit egenus qui patitur, nec hanc Herebi Noctisque filiam puto, nisi ob id dixerim quia ab intrinseco stomaci esurientis procedit. Si uero ob ciborum fastidium fames sit, ut non nunquam quibusdam discolis atque praua consuetudine nauseantibus contigisse nouimus, quibus nisi exquisita edulia, et pulmenta accurate composita, seu regum tucceta et preciosa uina atque forensia apponantur, adeo uulgaria spernunt et respuunt, ut prius se inedia torqueri permictantur quam comedant; nulli dubium quin et hec nata sit Herebi atque Noctis. Huius autem mansionem et formam sic describit Ouidius: Quesitamque Famem lapidoso inuenit in agro Unguibus et raris uellentem dentibus herbas. Hirtus erat crinis, caua lumina, pallor in ore, Labra incana situ, scabre rubigine fauces, Dura cutis per quam spectari uiscera possent, Ossa sub incuruis extabant arida lumbis, Ventris erat pro uentre locus, pendere putares Pectus et a spine tantummodo crate teneri. Auxerat articulos macies genuumque rigebat Orbis, et immodico prodibant tubere tali. Hanc procul ut uidit etc. [1,26] CAP- XXVI : De querela Herebi filia XII-a. Querelam dicit Tullius fuisse filiam Noctis et Herebi. Quod facile concedetur si quid sit sane mentis oculo prospectetur. Est enim morbus male secum conuenientis animi, ob hoc insanum ueniens pectus, quia aut subtrahi quod sibi debetur autumat inconsultus homo, aut egre fert sibi non dari quod optat, uel non posse quod cupiat. Et sic quod suum crimen est alienum lumine mentis priuatus existimat. Hinc queritur lasciuus amans, hinc auri cupidus, hinc honorum auidus, hinc sanguinis sitibundus et alii plures malum quod introduxerunt ipsi, et prudentes eiecisse poterant flentes. [1,27] CAP- XXVII : De Morbo XIII-o Herebi filio. Est et Morbus Herebi Noctisque filius, ut placet Tullio et Crisippo. Hic autem mentis et corporis potest esse defectus, et uti in corpore ab humorum discordantia, sic in mente a morum inconuenientia causatur, et tunc merito huiusmodi parentum, id est cecitatis intrinsece filius nuncupatur, et quoniam in mortem salutis tendere uideatur, morbus, ut placet pluribus, appellatur. [1,28] CAP- XXVIII : De Senectute Herebi XIIII-a filia. Senectus etatum ultima et morti contermina solo contingit corpori, cum rationalis anima tendat uiriditate perpetua in eternum. Hec, ut ait Tullius, Herebi fuit Noctisque filia. Quod quidam facile concedi potest, cum illi sit in complexione conformis, frigida scilicet et sicca, et filii similes consueuerunt esse parentibus. Est insuper Herebus iners et tremulus a quibus non degener est senectus, cum, ut cernimus, tremula sit et tarda. Porro quia hebetes offuscatosque sensus habet corporeos, non incongrue illi Noctem dixere matrem. Attamen hoc habet insigne, quia quantum illi subtrahitur uirium tantum menti augetur consilii; ex quo fit ut ueneranda sit, et eius cani iuuenum preponantur lacertis. [1,29] CAP- XXIX : De Pallore Herebi filio XV-o. Pallor faciei atque totius corporis exsanguis est color, exausti sanguinis seu egri seu repentini timoris certissimus testis. Hic Noctis et Herebi filius est teste Crisippo. Et hoc ideo quia quicquid a luce solis non cernitur aut a minus bona uegetatione nutritur pallore facile occupatur; et supra dictum est quia neque solem uideat neque calorem sentiat Herebus, et ob id ubi, ista contingunt frigescere sanguinem, et aduersa digestione corrumpi et per consequens oriri pallorem necesse est, ut satis uidemus in eis qui diu ceco carcere clausi in lucem ueniunt, aut qui ab egritudine corporea fatigati resurgunt, uel subito correpti pauore pallescunt. [1,30] CAP- XXX : De Tenebra XVI-a Herebi filia. Herebi Noctisque filiam esse Tenebram nullo interueniente teste credetur. Sane ne idem mater et filia uideantur, in hoc differunt. Nocte aliqualis luminosa res cernitur, ut luna et sydera seu ignis aliquando. In tenebra autem nil unquam apparet luminis, et si appareat usquam, desistet esse tenebra. [1,31] CAP- XXXI : De Somno Herebi filio XVII-o. Somnus secundum quosdam est intimi ignis coertio et per membra mollita et labore relaxata diffusa quies. Secundum uero alios est quies animalium uirtutum cum intensione naturalium. De hoc sic scribit Ouidius: Somne, quies rerum placidissima, Somne, deorum, Pax animi, quem cura fugit, qui corpora duris Fessa ministeriis mulces reparasque labori etc. Sane longe plenius somni commoda describit Seneca poeta in tragedia Herculis furentis dum dicit: Tuque o domitor Somne Malorum, requies animi, Pars humane melior uite, Volucer matris genus Astree, Frater dure languide mortis Veris miscens falsa, futuri Certus et idem pessimus autor, Pater o rerum, portus uite, Lucis requies, noctisque comes, Qui par regi famuloque uenis. Placidus fessum lenisque foue Pauidum leti genus humanum Cogis longam discere mortem Preme deuictum etc. Huic preterea Ouidius describit talamum satis aptum dormiendi cupido, dicens: Est prope Cimmerios longo spelunca recessu, Mons cauus, ignaui domus et penetralia Somni, Quo nunquam radiis oriens mediusue cadensue, Phebus adire potest, nebule caligine mixte Exalantur humo dubieque crepuscula lucis. Non uigil ales ibi cristati cantibus oris Euocat Auroram nec uoce silentia rumpunt Solliciteue canes canibusue sagacior anser Garrula nec Progne stertentia pectora mulcet, Non fera, non pecudes, non moti flamine rami, Humaneue sonum reddunt conuicia lingue. Muta quies habitat, saxo tamen exit ab imo, Riuus aque Lethes, per quem cum murmure labens Inuitat somnos crepitantibus unda lapillis. Ante fores atrii fecunda papauera florent, Innumereque herbe, quarum de lacte soporem Nox legit, et spargit per opacas humida terras. Ianua ne uerso stridorem cardine reddat, Nulla domo tota est, custos in limine nullus. In medio thorus est ebano sublimis in antro, Plumeus unicolor pullo uelamine tectus, Quo cubat ipse deus membris languore solutis. Hunc circa passim uarias imitantia formas Somnia uana iacent totidem, quot messis aristas, Silua gerit frondes, eiectas litus harenas etc. Hunc tam spectabili thalamo atque cubiculariis decoratum deum dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filium; cuius rei causa uidenda est, et inde uidere poterimus de ministris, cum satis sensus appareat descripti thalami. Filius ergo Herebi Noctisque dicitur Somnus, quia a uaporibus humidis e stomaco surgentibus et opilantibus arterias, et quieta obscuritate causetur. Si autem de mentali somno uelimus intelligere, non difficilius parentum talium dabitur causa. Nam calore caritatis perdito et omissa rationis uia ut necessarium sit in letiferum ire somnum satis apertum est. Nunc autem de assistentibus uideamus, que somnia sunt multiplicium specierum, ex quibus quinque tantum super Somnio Scipionis ostendit Macrobius. Harum prima uocatur phantasma, que numquam se mortalibus miscet nisi lente, dum se incipit somnus immittere, existimantibus nobis adhuc uigilare, affertque hec horribiles uisu formas, et ut plurimum a natura specie et magnitudine discrepantes, certamen noxium, aut mirabile gaudium, tempestates ualidas, uentosque sonoros et huiusmodi. Huius in genere dicit Macrobius esse etiam emactes seu ephyactes uel ephyaltes, quem communis persuasio existimat quiescentes inuadere et suo pondere pressos sentientesque grauare. Et huius causam opinantur multi stomacum nimio cibo uel potu grauatum, seu longo ieiunio uacuum, et nonnunquam aliquem ex humoribus ceteris predominantem. Sunt qui superaddant hesitationes, dicantque Virgilium intellexisse Didonem uidisse phantasmata dum sorori conquesta est dicens: Que me suspensam insomnia terrent. Et illud insomnia pro phantasmate licentia poetica improprie positum. Secunda insomnium nuncupatur a premeditatione causatum, ut Tullius affirmare uidetur in libro Reipublice dicens: Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno, quale de Omero scribit Emnius, de quo uidelicet sepissime uigilans solebat cogitare et loqui etc. In hac igitur specie somnii amans dilectam sibi puellam in amplexus eius occurrentem aspiciet, aut fugientem miserrimus exorabit. Nauta tranquillum mare nauemque pansis uelis sulcantem, aut tempestate periclitantem aspiciet. Sic et agricola frustra letabitur letas aruis intuens segetes, depastasque plorabit. Ingurgitator pocula exhauriet; ieiunus cibos aut optabit, aut faucibus uacuis deuorabit appositos. De premeditatis autem a Didone saucia, uisa quidam uolunt, eo quod uideatur a Virgilio ostensam premeditationem dum dicit: Multa uiri uirtus animo multusque recursat Gentis honos, herent infixi pectore uultus Verbaque etc. Et sic tamquam ex premeditatione perueniens uidetur esse insomnium. Verum quoniam ex affectione procedunt una cum somno in auras euanescunt, ut ipse idem Virgilius dicit: Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes. Somnium species tercia appellatur, per quod placet Macrobio certa somniari, sed sub uelamine, ut teste Moyse in Pentateuco, uidit Ioseph manipulos fratrum suum adorantes, et, ut ait Valerius, Astiages uitem et urinam ex genitalibus filie prodeuntem. Hoc autem feri uolunt homine existente sobrio, ut plurimum sumus propinquante die. Quarta uero species uisio nominatur, nullas pre se ferens ambages, quin imo quod futurum est liquida patefactione demonstrat, ut uidit Arterius Rufus romanus eques dormiens Syragusis se scilicet, dum gladiatorum munus inspiceret, retiarii manu transfodi, quod die sequenti cum multis nuntiasset secutum est. Quinta et ultima somniorum species oraculum ueteres uocauere, quod Macrobius esse uult, dum sopiti parentes maioresque nostros, grauem hominem aut pontificem, seu ipsum deum, aliqua dicentem seu premonentem nos cernimus, ut in somnis Ioseph ab Angelo premonitus est, ut acciperet puerum et matrem eius et cum eis secederet in Egyptum. Sane non nulli ex priscis, ut ex uerbis Porphyrii phylosophi satis percipi potest, omnia per quietem uisa uera esse arbitrati sunt, sed ut plurimum minime intellecta, et ob hoc uidetur Porphyrium, longe aliter quam multi alii faciant, sentire, quod per Omerum primo, deinde per Virgilium dictum est, et quoniam familiare magis Virgilii quam Omeri carmen est, illud deducamus in medium. Dicit enim Virgilius: Sunt gemine somni porte, quarum altera fertur Cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, Altera candenti perfecta nitens elephanto, Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes etc. Per hos uersus uult Porphyrius somnia omnia uera esse, sentiens quod anima, sopito corpore, tanquam paululum solutior in suam diuinitatem nitatur, et in latens humanitatem, uerum aciem omnem dirigat intellectus, et non nulla uideat et discernat, et plura uideat quam discernat, seu longius abdita sint, seu densiori tegmine occultata, et hinc fit ut quod discernit, esto non plene, nebula caligantis mortalitatis obsistente, dictum sit per corneam emitti ianuam, cum cornu huius nature sit, ut extenuatum peruium sit intuitu et tanquam dyaphanum corpus in se recondita uidere permittat. Quod autem obsistente carnis caligine uidere non potest, id elephanto contectum dicimus, cuius quidem os a natura adeo condensatum est, ut in quantumcunque tenuitatem redigatur, uidere supposita non permittat, que ideo falsa dicit Virgilius, quia minime intellecta sunt, ut ait Porphyrius. Nunc autem superest de ministris uidere, qui etsi forte multi sint nomina trium tantum esse cognoscimus. Quorum primum Morphea dictum uolunt, quod interpretatur formatio, seu simulacrum, cuius domini iussu officium est quoscunque hominum uultus fingere, uerba, mores, uoces et ydiomata, ut scribit Ouidius, dicens: At pater e populo natorum mille suorum Excitat artificem simulatoremque figure Morphea, non illo iussos solertior alter Exprimit incessus uultumque sonumque loquendi, Adicit et uestes et consuetissima cuique Verba, sed hic solus homines imitatur etc. Secundum autem Ytathona seu Phabetora quorum ego nominum signifcatum ignoro; huius tamen officium hoc in carmine dicit Ouidius: Alter Fit fera, fit uolucris, fit longo corpore serpens. Hunc Ytathon superi, mortale Phabetora uulgus Nominat etc. Tertium uero dixere Panthum, quasi totum, cuius officium est insensibilia fingere, Ouidio teste, dum ait: Est etiam diuerse tratius artis Panth(as)os: ille in humum saxumque undamque trabemque Queque uacant animo fallaciter omnia transit etc. Quasi ex his uelint que cernimus dormientes ab exteriori potentia nobis allata sint. Verum utrum sic sit uideant alii. [1,32] CAP- XXXII : De Morte XVIII-a filia Herebi. Mors, ut uoluere Tullius et Crisippus filia fuit Noctis et Herebi, quam ultimum esse terribilium testatur Aristotiles. Ab hac enim omnes ab ea ipsa die, qua miseri mundum intramus, sensim adeo, ut non aduertamus continue carpimur; et cum cotidie moriamur, tunc uulgato sermone mori dicimur, cum mori desinimus. Hanc, et si mille modis miseri rapiamur, aut uiolentam aut naturalem uoluere priores. Violenta est que ferro uel igne, uel casu alio fugienti uel etiam postulanti infertur. Naturalis autem secundum Macrobium super Somnium Scipionis ea est, qua non corpus ab anima, sed a corpore anima derelicta est. Vocauere insuper ueteres senum mortem maturam seu meritam, iuuenum immaturam, puerorum autem acerbam dixere. Nec non et aliis multis nominibus appellata est, ut Atropos, Parca, Letum, Nex et Fatum. Huius etiam dirum opus sic breuiter describit Statius: Stigiis emissa tenebris, Mors fruitur celo bellatoremque uolando Campum operit nigroque uiros inuitat hyatu. Nil uulgare legens, sed que dignissima uita, Funera precipuos annis animisque cruento Angue notat etc. Sed iam que pauca ficta sunt detegamus. Herebi illam dicunt filiam quia ab Herebo emissa sit, ut in prescripto carmine Statius, Stigiis emissa tenebris, seu quia calore careat, ut caret Herebus; Noctis autem ideo filia dicta est quia horribilis et obscura uideatur. Mors autem dicta est, ut dicit Ugucio, quia mordeat uel a morsu parentis primi, per quem morimur, uel a Marte qui interfector est hominum, uel mors quasi amaror, quia amara sit; nil enim hominibus creditur amarius morte, eis exceptis de dicit Iohannes in Apocalipsi: Beati qui in Domino moriuntur. Hec ut placere uidetur Seruio, ab Atropu de qua supra differt, quia per hanc uiolentam debemus intelligere mortem, ut satis etiam colligitur proximo supra ex carmine Statii. Per Atropon autem uult intellegi naturalem rerum dissolutionem. Atropos autem dicta quia non conuertitur. Parcam uero eam per antiphrasim dixere, eo quod nemini parcat. Sic et letum, cum sit mestissima rerum. Necem autem illam proprie arbitror qua aqua, uel laqueo seu modo alio spiritus intercluditur. Fatum autem dicta est, eo quod diuina prouidentia premonstratum sit, qui nascuntur omnes mori debere. [1,33] CAP- XXXIII : De Carone Herebi filio XVIIII-o. Charon, Acherontis nauta, Herebi et Noctis filius dicitur a Crisippo. De quo sic ait Virgilius: Portitor has horrendus aquas et flumina seruat Terribili squalore Charon cui plurima mento Canicies inculta iacet, stant lumina flamma. Sordidus ex humeris nodo dependit amictus. Ipse ratem conto subigit uelisque ministrat Et ferruginea subuectat corpora cimba, Iam senior sed cruda deo uiridisque senectus etc. < Charon >, quem Seruius deuoluit in cronon, tempus est. Herebus autem hic pro intrinseco diuine mentis consilio intelligendus est, a quo tempus et cetera omnia creata sunt, et sic Herebus Caronis pater. Nox autem illi ob id mater data est, quia ante creatum tempus nulla fuit sensibilis lux, et ideo in tenebris factum est, et ex tenebris productum uidetur. Apud inferos uero ideo positus est Caron, quia superi tempore non indigent, ut nos mortales, qui ab illis sumus inferi, indigemus. Quod autem Charon corpora deferat ex una in alteram Acherontis ripam, ideo fictum est ut intelligamus, quoniam tempus confestim ut nascimur suo nos sumit in gremio, et in ripam defert oppositam, id est in mortem, que quidem est natiuitati contraria, cum illa deducat in esse, et hec corporibus auferat esse. Vehimur preterea a Charone per Acherontem fluuium, qui absque gaudio interpretatur, ut aduertamus, quoniam a tempore trahimur per uitam labilem et miseriis plenam. Eum preterea dicit Virgilius senem, sed robusta uiridique fultum senecta, ut cognoscamus tempus annositate uires non perdere, hoc idem hodie potest quod potuit dum creatum est. Sordidus autem illi amictus est, ut appareat quia circa terrena, que sordida sunt, uersetur. [1,34] CAP- XXXIV : De Die Herebi XX-a filia. Dies Herebi Noctisque fuit filia, sic, ubi de Naturis deorum, scribente Tullio. Hanc dicit Theodontius Etheri fratri suo coniugio copulatam. Quod Herebi filia sit et Noctis talis ratio redditur a quibusdam. Herebum enim a parte totum summentes pro uniuerso terre corpore sumi uoluere, ex extremo cuius quod orizonta uocant Greci, non est dubium aduentu solis cedente nocte diem consurgere, et < eam > Herebum ex Nocte produxisse. Eam autem Etheri coniunctam connubio ideo dicunt, quia Etherem intelligunt ignem, qui claritate carere non potest, et ob id cum dies clara sit, nil aliud uolunt quam claritatem igni coniunctam ostendere. Hec autem ab antiquis, postquam adeo dictum est, uespere et mane facta est dies una, huius magnitudinis designata est, ut id tempus, quod labitur a surgente sole et mundum omnem circumeunte atque in eodem loco, unde surrexerat, redeunte, ea cum nocte que includitur, dies dicatur una, et hec naturalis, quam in XXIIIIor equas partes diuisere, et has oras nuncupauere. Deinde, prout eisdem uisum est, artificialis est superinducta dies, que in diem et noctem diuisa unicuique partium, diei scilicet et nocti XII horas, esto inequales, esse concessere, et artificialem ab artificio excogitantis eam dixere, qua in suis iudiciis ut plurimum utuntur astrologi. Inde medici creticam inuenere diem, eaque circa egritudinum obseruationes utuntur. Dierum uero naturalium initium non eque a naturalibus omnibus summitur. Romani autem, ut ait Marcus Varro, a nocte media incepisse et in sequentis noctis medium terminasse uoluerunt, quam dimensionem adhuc seruant Ytali, et potissime in iudicialibus causis. Athenienses autem olim a solis occasu incipientes diem in occasum diei sequentis finiebant. Babilonii uero ab ortu faciebant, quod ab occasu Attici. Umbri qui et Etrusci sunt, a meridie illi fecere principium, et in sequentis diei meridiem terminabant. Que consuetudo adhuc ab astrologis obseruatur. Est preterea dies naturalis secundum uarias eius qualitates uariis distincta nominibus. Nam, ut Macrobius Saturnaliorum asserit, ab initio diei Romanorum incipiens, primum tempus diei dicitur medie noctis inclinatio, eo quod nox in diem incipiat declinare. Deinde a galli cantu gallicinium nuncupatum. Tertium conticinium, eo quod sopita omnia conticescere uideantur. Quartum diluculum dicitur, eo quod diei lux apparere uideatur. Subsequenter quintum tempus sole iam surgente, mane uocari uoluere, seu quia a manibus exordium lucis emergi uisum sit, seu ab omine boni nominis, nam Lanubini mane pro bono dicunt. Sextum autem dixere meridium, hoc est diei medium, quod nos meridiem dicimus. Ab hac autem hora tempus in noctem tendens, quod septimum est, uocatur occiduum quia cadere uideatur. Octauum uero suprema tempestas nuncupatum est, eo quod diei sit nouissimum tempus, ut in XII tabulis est espressum: solis occasus suprema tempestas esto. Deinde nonum tempus dicitur uespera, quod a Grecis tractum est. Illi enim speran a stella hespero, que in occasu solis apparet, dicunt. Decimum autem tempus, quod est noctis initium, dicitur prima fax, eo quod tunc stelle incipiant apparere, seu ut aliis placet, quia tunc, luce cessante diei, incipimus faces accendere, ut tenebras noctis uincamus lumine. Tempus uero undecimum nox concubia dictum est, eo quod ea hora post aliqualem uigiliam cubitum consueuerint ire mortales. Duodecimum quidem diei tempus, quod noctis est tertium, intempestum dicitur, eo quod nullis gerendis rebus uideatur accommodum. Cuius finis est circa principium eius, quod diximus, medie noctis inclinatio. Insuper cum humana solertia respectu habito ad septenarium numerum, quem quibusdam ex causis ueteres uoluere perfectum, disposuerit omne tempus per septimanas dierum efflui, et dies illas septimane nominibus uariis nuncupare, consueuere nonnulli nominum talium exquirere causas; quas ego has puto, cum a planetis apud nos quinque denominentur, sexta sabbatum ab Hebreis dicta, a christianis postea immutata non est, eo quod requiem dicant significare latine, ut appareat cum creauisset omnia Deus in sex diebus, eum septima ab omnibus operibus suis quieuisse. Dominica autem dies, que nobis christianis est septima, sic eo dicta est, quia ea die Christus Dei filius, non solum ab omnibus laboribus suis quieuit, uerum uictor surrexit a mortuis et sic illam a domino nostro patres incliti uocauere dominicam. Alii uolunt a sole denominatam, eo quod ipse sit planetarum princeps et inde dicatur dominus, et quia eiusdem diei hore prime principatum habeat ob id illam denominari dominicam. Sed cum longe alius sit ordo planetarum quam in nominibus dierum habeatur, est sciendum secundum planetarum ordinem successiue unicuique diei hore dari dominium, et ab eo cui contingit prime hore diei dominium habere, ab eo dies illa denominata est, ut puta si diei dominice Veneri secundam horam tribues, que Soli immediate subiacet, et Mercurio terciam, qui subiacet Veneri, et Lune quartam, que subiacet Mercurio, quintam autem Saturno, ad quem conuertendus est ordo cum in Luna defecerit, sextam Ioui, et sic de singulis XXIIII-or horis diei , sub nomine uel dominio Mercurii inuenietur hora XXIIII-a, et XXV-a que prima est diei sequentis sub nomine uel dominio Lune, et ideo ab ea secundus denominatus ebdomade dies, seu potius primus, ut dies dominica septima sit ebdomade et quietis dies. A qua prima diei Lune hora, si eodem modo computaueris uigesimamquartam eius horam inuenies sub Iouis imperio constitutam, et uigesimam quintam sub Martis dominio, a quo et ipsa secunda dies Martis denominata est, quia prime eius hore Mars imperet. Et sic successiue de singulis donec ad ultimam deueneris sabbati, que Marti subest, et subsequitur prima diei ascripta Soli, a quo dies ut ante diximus dicta est. Dies autem naturalis cum ex die constet et nocte, a die tota tanquam a digniori parte denominata est, et dies a diis uocitata, nam dyos grece, latine dicitur deus; nam uti dii mortalibus opinione ueterum adiutores sunt, sic et adiutrices sunt dies, et a diis ipsis etiam eam ob causam denominate sunt. Postquam e subterraneis latebris in diei lucem prestante Deo deuenimus, supererat nobis, ut eque de omnibus Herebi filiis dixissemus, etiam de Ethere, quem eiusdem filium uolunt, quid senserint ueteres, descripsisse. Sane quoniam omne eius masculinum genus hoc excepto filio sterile est, et huius non est parua posteritas, et in longum satis uolumen protractum est, eum in secundum seruandum honestius ratus sum, et primo finem imponere.