[1,0] EPISTOLA PRIMA. AD ROBERTUM NEPOTEM SUUM, QUI DE ORDINE CISTERCIENSI TRANSIERAT AD CLUNIACENSEM.

[1,1] 
Satis et plusquam satis sustinui, dilectissime fili Roberte, si forte Dei pietas, et tuam per se, et meam per te animam dignaretur inuisere: tibi scilicet inspirando salutarem compunctionem, mihique de tua salute laetitiam. Sed quoniam usque adhuc frustratum me cerno ab exspectatione mea, iam non ualeo tegere dolorem meum, anxietatem reprimere, dissimulare tristitiam. Unde et contra iuris ordinem cogor reuocare, laesus, eum qui me laesit; spretus, requirere contemptorem; iniuriam passus, iniuriatori satisfacere; rogare denique, a quo rogari debueram. Dolor quippe nimius non deliberat, non uerecundatur, non consulit rationem, non metuit dignitatis damnum; legi non obtemperat, iudicio non acquiescit, modum ignorat et ordinem: id omnimodo et solummodo satagente animo, quo uel careat, quod se dolet habere; uel habeat, quo se dolet carere. At, inquis, nec laesi quempiam, nec spreui; sed spretus potius ego, ac multifarie laesus, tantum fugi malefactorem meum. Cui iniuriam feci, si iniurias fugi? An non expedit cedere persecutori, quam resistere? fugere ferientem, quam referire? Recte: assentio. Non ut contenderem coepi haec, sed ut contentionem dirimerem. Fugere persecutionem non est culpa fugientis, sed persequentis. Non contradico. Omitto quod factum est, non requiro cur, uel quomodo factum est: culpas non discutio, non retracto causas, non recordor iniurias. Solent enim haec magis instigare, quam mitigare discordias. Solum quod mihi magis est cordi, loquor. Me miserum, quod te careo, quod te non uideo, quod sine te uiuo, pro quo mori, mihi uiuere est; sine quo uiuere, mori! Non igitur quaero cur abieris, sed quod iam non redieris queror; non causas discessionis, sed moras causor regressionis. Veni tantum, et pax erit: reuertere, et satisfactum est. Redi, inquam, redi, et laetus cantabo: Mortuus fuerat, et reuixit; perierat, et inuentus est.

[1,2] Fuerit certe meae culpae quod discessisti. Delicato quippe adolescentulo austerus exstiteram, et tenerum durus nimis inhumane tractaui. Hinc enim et praesens quondam aduersum me, quantum memini, murmurare solebas; hinc et nunc, sicut audiui, etiam absenti derogare non cessas. Non tibi imputetur. Possem forsitan excusare et dicere, quia sic lasciui pueritiae motus coercendi erant; ac rudibus annis debebantur aspera illa disciplinae districtioris initia. Scriptura attestante, quae ait, Percute filium tuum uirga, et liberabis animam eius a morte; et rursum: Quos enim diligit Dominus, corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit; et illud: Utiliora sunt uerbera amici, quam oscula inimici. Sed fuerit, ut dixi, meae culpae quod discessisti: ne dum de reatus perpetratione contenditur, emendatio retardetur. At uero hinc uel procul dubio incipiet esse et tuae, si non parcas poenitenti, induigeas confitenti: quia potui quidem aliquando in aliquibus fuisse erga te indiscretus, sed certe non maleuolus. Quod si et in futuro hanc ipsam indiscretionem meam suspectam habes; noueris me iam non esse qui fueram, quia nec te puto fore qui fuisti. Mutatus mutatum inuenies, et quem ante metuebas magistrum, comitem amplectere securus. Itaque siue mea culpa recesseris, ut tu putas, et ego non excuso; siue tua, ut multi putant, etsi ego non accuso; siue mea simul et tua, quod ego magis puto: ex hoc iam si redire renueris, solus profecto inexcusabilis eris. Vis ab omni culpa liber esse? reuertere. Si tuam agnoscis, ignosco: ignosce et tu mihi, ubi meam agnosco. Alioquin aut tibi nimis indulges, qui tuam culpam et agnoscis, et dissimulas; aut mihi nimis immisericors es, cui nec satisfacienti ignoscendum putas.

[1,3] Iam si redire recusas, aliam quaere occasionem unde falso blandiaris conscientiae tuae: quia non erit ultra quod formidare debeas de rigore districtionis meae. Neque enim formidandum est quod futurus sim praesenti formidolosus, cui adhuc absenti iam toto sum corde prostratus, totis adstrictus uisceribus. Humilitatem exhibeo, charitatem promitto: et tu times? Intrepidus ueni quo te uocat humilitas, pertrahit charitas. Securus accede, talibus praeuentus obsidibus. Fugisti saeuum, reuertere ad mansuetum: reuocet te mea lenitas, cuius seueritas effugauit. Vide, fili, quam te cupiam duci, non spiritu seruitutis iterum in timore, sed spiritu adoptionis filiorum, in quo clamare et tu non confundaris, Abba, Pater: causam utique tanti doloris mei non minis apud te, sed blandimentis; precibus, non terroribus agens. Alius forsitan aliter tentaret. Et uere quis alius non magis discuteret reatum, et incuteret metum; non oppoponeret uotum, et proponeret iudicium; non argueret inobedientiae, non indignaretur apostasiae; quod de tunicis ad pelliceas, de oleribus ad delicias, quod denique ad diuitias de paupertate transieris? Sed ego noui animum tuum, qui facilius possit amore flecti, quam timore compelli. Denique quid necesse est his pungere non recalcitrantem, ualde timidum magis exterrere, per se satis erubescentem confundere amplius: cui sua ratio magister, cui propria conscientia uirga, et ingenita uerecundia lex disciplinae est? Quod si cui mirum uidetur, quomodo puer uerecundus, simplex timoratus, ausus fuerit contra uoluntatem fratrum, magistri imperium, regulare decretum, suum deserere et uotum, et locum: miretur etiam quod et Dauid sanctitati subreptum sit, quod sapientiae Salomonis illusum, quod Samson fortitudini obuiatum. Qui protoplastum dolo captum expulit de patria felicitatis, quid mirum si tenero subripuit adolescentulo in loco horroris et uastae solitudinis? Huc accedit quod nec, sicut illos Babylonicos senes, species decepit eum; nec, sicut Giezi, pecuniae amor; nec honoris ambitio, sicut Iulianum Apostatam; sed fefellit illum sanctitas, seduxit religio, perdidit auctoritas seniorum. Quaeris quomodo?

[1,4] Primo quidem missus est magnus quidam prior ab ipso principe priorum; foris quidem apparens in uestimentis ouium, intrinsecus autem lupus rapax; deceptisque custodibus, aestimantibus quippe ouem esse, uae! uae! admissus est solus ad solam lupus ouiculam. Nec refugit ouicula lupum, quem et ipsa putabat ouem. Quid plura? attrahit, allicit, blanditur, et noui euangelii praedicator commendat crapulam, parcimoniam damnat; uoluntariam paupertatem, miseriam dicit; ieiunia, uigilias, silentium, manuumque laborem, uocat insaniam: e contrario otiositatem, contemplationem nuncupat; edacitatem, loquacitatem, curiositatem, cunctam denique intemperantiam nominat discretionem. Quando, inquit, delectatur Deus cruciatibus nostris? ubi praecipit Scriptura quempiam sese interficere? Qualis uero religio est fodere terram, siluam excidere, stercora comportare? Nunquid non sententia Veritatis est, Misericordiam uolo, et non sacrificium? et, Nolo mortem peccatoris, sed magis ut conuertatur et uiuat? et, Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur? Utquid uero Deus cibos creauit, si non liceat manducare? utquid nobis corpora dedit, si prohibeat sustentare? Denique, qui sibi nequam, cui bonus?  Quis unquam sanum sapiens, carnem suam odio habuit? 

[1,5] Talibus tandem allegationibus male credulus puer circumuentus seducitur, seductorem sequitur, Cluniacum ducitur; tondetur, raditur, lauatur; exuitur rusticanis, uetustis, sordidis; induitur pretiosis, nouis ac nitidis; et ita in conuentum suscipitur. Sed cum quali putas honore, cum quo triumpho, cum quanta reuerentia? Defertur ei super omnes coaetaneos suos, et tanquam uictor rediens a pugna, sic laudatur peccator in desideriis animae suae. Sustollitur in altum, statu non mediocri collocatur, ita ut multis senioribus praelatus sit adolescens: fauet, blanditur, congratulatur ei uniuersa fraternitas; exsultant omnes, tanquam uictores capta praeda, quando diuidunt spolia. O Iesu bone! quam multa facta sunt pro unius animulae perditione! Cuius ad haec quantumlibet robustum pectus non emollesceret? cuius interior, quantumuis spiritualis, oculus non turbaretur? cui inter talia ad suam liceat recurrere conscientiam? quis denique in tanta pompa uel ueritatem ualeat agnoscere, uel obtinere humilitatem?

[1,6] Mittitur interea pro eo Romam. Apostolica compellatur auctoritas; et ut Papa non neget assensum, suggeritur ei infantem olim a parentibus oblatum fuisse monasterio. Non fuit qui refelleret (nec enim contradictor est exspectatus), iudicatum est de parte, abiudicatum absentibus. Iustificati sunt qui iniuriam fecerunt, exciderunt a causa qui passi sunt, absque satisfactione absoluitur reus. Firmatur priuilegio crudeli nimium clemens sententia absolutionis; quo reportato confirmaretur fluctuanti male suasa stabilitas, securitas dubitanti. Et hic tenor litterarum, haec iudicii summa, haec totius causae definitio, ut teneant qui tulerunt, sileant qui amiserunt: inter haec autem pereat anima pro qua Christus mortuus est, et hoc, quia Cluniacenses uolunt. Fit professio super professionem, uouetur quod non soluetur; proponitur quod non tenebitur; et cum primum pactum irritum factum sit, in secundo geminatur praeuaricatio, et fit supra modum peccans peccatum.

[1,7] Veniet, ueniet qui male iudicata reiudicabit, illicite iurata confutabit; qui faciet iudicium iniuriam patientibus, qui iudicabit in iustitia pauperes, et arguet in aequitate pro mansuetis terrae. Veniet pro certo, qui per prophetam minatur in Psalmo dicens: Cum accepero tempus, ego iustitias iudicabo. Quid faciet de iniustis iudiciis, qui ipsas quoque iustitias iudicabit? Veniet, inquam, ueniet dies iudicii: ubi plus ualebunt pura corda, quam astuta uerba; et conscientia bona, quam marsupia plena: quandoquidem Iudex ille nec falletur uerbis, nec flectetur donis. Tuum, Domine Iesu, tribunal appello: tuo me iudicio seruo, tibi committo causam meam, Domine Deus sabaoth, qui iudicas iuste, et probas renes et corda; cuius oculi sicut fallere nolunt, ita falli non possunt; tu uides qui tua, uides qui quaerunt et sua. Tu nosti quibus ei uisceribus in cunctis tentationibus suis semper adfuerim, quantis pro eo gemitibus aures tuae pietatis pulsauerim, qualiter ad quaeque illius scandala, perturbationes, molestias ego urebar, torquebar, affligebar. Et nunc timeo ne frustra. Puto enim, quantum expertus sum, adolescentis per se satis feruentis et insolescentis nec corpori talia expedire fomenta, nec menti illa gloriae tentamenta. Itaque, arbiter meus Domine Iesu, de uultu tuo iudicium meum prodeat, oculi tui uideant aequitatem.

[1,8] Videant et iudicent, quid potius stare debuerit, an uotum patris de filio, an filii de se ipso, praesertim cum filius aliquid maius deuouerit. Videat et famulus tuus legislator noster Benedictus, quid regularius fuerit, utrum quod factum est de infantulo, nesciente ipso; an quod ipse per se postmodum prudens et sciens fecit, cum iam aetatem haberet ut de se loqueretur. Quanquam dubium non sit; promissum illum fuisse, non donatum. Nec enim petitio quam Regula praecipit, pro eo facta fuit a parentibus; nec manus illius cum ipsa petitione inuoluta palla altaris, ut sic offerretur coram testibus. Ostenditur deinde terra, quae cum illo, et pro illo dicitur data fuisse, Sed si cum terra eum receperunt, cur non et cum terra eum retinuerunt? An forte requirebant magis datum quam fructum, et pluris aestimata est terra quam anima? Alioquin oblatus monasterio, quid quaerebat in saeculo? nutriendus Deo, cur expositus erat diabolo? Ouis Christi cur inuenta est patere morsibus lupi? De saeculo quippe, non de Cluniaco, te teste, Roberte, uenisti Cistercium. Quaesisti, petisti, pulsasti; sed pro tui adhuc teneritudine, te licet inuito, dilatus es per biennium. Quo tempore patienter expleto, et absque calumnia, tuis demum precibus, multisque (si meministi) lacrymis, diu exspectatam impetrasti misericordiam; et quem satis desideraueras ingressum, obtinuisti. Post haec per annum iuxta Regulam, in omni patientia probatus, perseueranter et sine querela conuersatus, post annum sponte professus; tunc primum saeculari ueste reiecta, religionis habitum suscepisti .

[1,9] O insensate puer! quis te fascinauit non soluere uota tua, quae distinxerunt labia tua? Annon uel ex ore tuo iustificaberis, uel ex ore tuo condemnaberis? Quid de parentis uoto sollicitus es, negligens tui; cum ex ore tuo, non illius, habeas iudicari; tuorum, non illius, uota labiorum exigendus sis? Et quid tibi frustra quispiam blanditur de absolutione apostolica, cuius conscientiam diuina ligatam tenet sententia? Nemo, inquit, mittens manum suam ad aratrum, et respiciens retro, aptus est regno Dei. Nunquid et hoc persuadebunt non esse retro respicere, qui dicunt tibi: Euge, euge? Filiole, si te lactauerint peccatores, ne acquiescas eis. Noli credere omni spiritui. Sint tibi multi necessarii, unus autem sit sibi consiliarius de mille. Tolle occasiones, respue blandimenta, adulationibus claude aures, te interroga de te, quia tu te melius nosti quam alius. Attende cor tuum, discute intentionem, consule ueritatem: tua tibi conscientia respondeat, cur abieris, cur Ordinem tuum, cur fratres, cur locum, cur me, qui et tibi propinquus carne, et propinquior spiritu sum, deserueris. Si ut arctius, ut rectius, ut perfectius uiueres; securus esto, quia non retro aspexisti: sed et gloriare cum Apostolo dicens: Quae retro oblitus, et ad ea quae ante sunt extentus, sequor ad palmam gloriae. Sin alias, noli altum sapere, sed time: quoniam, ut cum uenia tui dixerim, quidquid tibi amplius indulges in uictu, uestituque superfluo, in uerbis otiosis, in uagatione licentiosa et curiosa, quam uidelicet promisisti, quam apud nos tenuisti; hoc procul dubio retro aspicere est, praeuaricari est, apostatare est.

[1,10] Et haec dico, fili, non ut te confundam, sed ut tanquam filium charissimum moneam: quia etsi multos habeas in Christo paedagogos, sed non multos patres. Nam si dignaris, et uerbo, et exemplo meo in religionem ego te genui. Nutriui deinde lacte, quod solum adhuc paruulus capere poteras; daturus et panem, si exspectares ut grandesceres. Sed heu! quam praepropere et intempestiue ablactatus es! Et uereor ne totum quod foueram blandimentis, roboraueram adhortationibus, orationibus solidaueram; iamiamque euanescat, deficiat, pereat; et lugeam miser, non tam cassi laboris damnum, quam damnatae sobolis miserabilem casum. Placetne tibi quod alius nunc glorietur de te, qui nihil utique laborauit in te? Simile mihi contigit, quod et illi meretrici apud Salomonem: cui uidelicet paruulus suus ab altera, quae suum a se oppressum exstinxerat, furtim sublatus est. Tu quoque de sinu mihi, et utero abscissus es. Ablatum gemo, repeto uiolenter auulsum. Non possum obliuisci uiscera mea; quorum nimirum parte detracta non modica, non potest nisi torqueri pars reliqua.

[1,11] Verumtamen quo tuo commodo, qua tui necessitate hoc nobis moliti sunt amici nostri? quorum manus sanguine plenae sunt, quorum animam meam pertransiuit gladius, quorum dentes arma et sagittae, et lingua eorum gladius acutus. Nam utique mihi, si in 6 aliquo unquam eos offenderam (quod utique mihi conscius non sum), plenam prorsus rependere uicem. Mirum uero si non plus talione recepi; si uidelicet tale aliquid in eos deliquisse potui, quale nunc ab eis pertuli. Nam, ut uerum fatear, non os de ossibus meis, uel carnem de carne mea; sed tulerunt mihi gaudium cordis mei, fructum spiritus mei, coronam spei meae, et (uelut mihi sentire uideor) animae meae dimidium. Utquid hoc? forte miserti sunt tui: et caeco caecum ducenti indignantes, ne perires post me, in suum te transtulere ducatum. O molesta charitas! o dura necessitudo! Tantum tuam dilexere salutem, ut in meam impingerent. Nisi me perempto, tu saluari non poteras? Et utinam ipsi te absque me saluent. Utinam et si ego moriar, uel tu uiuas. Sed quid? Salus ergo magis in cultu uestium, et ciborum est opulentia, quam in sobrio uictu uestituque moderato? Si pelliciae lenes et calidae, si panni subtiles et pretiosi, si longae manicae et amplum caputium, si opertorium siluestre et molle stamineum, sanctum faciunt; quid moror et ego quod te non sequor? Sed haec infirmantium sunt fomenta, non arma pugnantium. Ecce enim qui mollibus uestiuntur, in domibus regum sunt. Vinum et simila, mulsum et pinguia corpori militant, non spiritui. Frixuris non anima saginatur, sed caro. Multi in Aegypto fratres, multo tempore Deo sine piscibus seruierunt. Piper, gingiber, cuminum, saluia, et mille huiusmodi species salsamentorum, palatum quidem delectant, sed libidinem accendunt. Et tu mihi in his securitatem pones? tu cum huiusmodi tutam duces adolescentiam? Prudenter sobrieque conuersanti satis est ad omne condimentum sal cum fame; qua sola non exspectata, necesse est alias atque alias de nescio quibus succis extraneis confici permistiones, quae uidelicet palatum reparent, gulam prouocent, excitent appetitum.

[1,12] Sed quid faciet, inquis, qui aliud non potest? Bene. Scio quia delicatus es, et quod his assuetus modo, duriora non possis. Sed quid, si potes facere ut possis? Quaeris quomodo? Surge, praecingere, tolle otium, exere uires, moue brachia, complosas explica manus, exercitare in aliquo; et statim senties sola te appetere quae famem tollant, non fauces demulceant. Reddet quippe sapores rebus exercitium, quos tulit inertia. Multa quae respuis otiosus, post laborem sumes cum desiderio. Siquidem otium parit fastidium, exercitium famem; fames autem miro modo dulcia reddit, quae fastidium facit insipida. Olus, faba, pultes, panisque cibarius cum aqua, quiescenti quidem fastidio sunt, sed exercitato magnae uidentur deliciae. Iam forte tunicis dissuetus exhorres nimium eas, tam propter hiemis frigus, quam propter aetatis ardorem: sed nunquid legisti, Qui timet pruinam, ueniet super eum nix? Vigilias times et ieiunia, manuumque laborem: sed haec leuia sunt meditanti flammas perpetuas. Recordatio deinde tenebrarum exteriorum facit non horrere solitudinem. Si futuram cogitas de uerbis otiosis discussionem, non ualde displicebit silentium. Fletus aeternus et stridor ille dentium, ante cordis oculos reductus, pares tibi reddet mattam et culcitram. Denique si totum de nocte, quod Regula praecipit, bene ad psalmos uigilaueris; nimis durus erit lectus, in quo quiete non dormias. Si tantum in die, quantum professus es, manibus laboraueris; durus erit cibus quem libenter non comedas.

[1,13] Surge, miles Christi, surge, excutere de puluere, reuertere ad praelium unde fugisti, fortius post fugam praeliaturus, gloriosius triumphaturus. Habet quidem Christus multos milites qui fortissime coeperunt, steterunt, uicerunt: paucos autem qui de fuga conuersi, rursus se periculo ingesserint quod declinauerant; rursus fugarint hostes quos fugiebant. Et quia omne rarum pretiosum; gaudeo te de illis posse esse, qui quanto rariores, tanto apparebunt gloriosiores. Alias autem si multum timidus es, cur uel times ubi non est timor, non autem times ubi magis est timendum? An quia fugisti ex acie, putas te manus hostium euasisse? Libentius te insequitur aduersarius fugientem, quam sustineat repugnantem; et audacius insistit a tergo, quam resistat in faciem. Securus nunc proiectis armis capis matutinos somnos, cum illa hora Christus resurrexerit: et ignoras quod exarmatus, et tu timidior, et hostibus minus timendus sis? Armatorum multitudo circumuallauerunt domum, et tu dormis? Iam ascendunt aggerem, iam dissipant sepem, iam irruunt per posticum. Tutiusne est ergo tibi ut te inueniant solum, quam cum aliis; nudum in lectulo, quam armatum in campo? Expergiscere, sume arma, et fuge ad commilitones tuos, quos fugiens deserueras; ut qui te ab eis disiunxerat, ipse te denuo timor iungat. Quid armorum refugis pondus et asperitatem, delicate miles? Aduersarius instans et circumuolantia spicula facient clypeum non esse oneri, loricam non sentiri uel galeam.  Et quidem subito procedenti de umbra ad solem, de otio ad laborem, graue cernitur omne quod incipit; sed postquam ab his dissuescere, et ad illa se paulisper assuescere coeperit, usus tollit difficultatem, inuenitque facile esse quod impossibile ante putauit. Solent etiam fortissimi milites audita buccina ante congressum trepidare; at ubi ad praelium uentum fuerit, spes uictoriae, et timor ne uincantur, reddit intrepidos. Quid uero tu trepidas, quem fratrum unanimitas armatorum circummuniet, cui Angeli assistent a latere, quem dux belli Christus praeibit, suos animans ad uictoriam, et dicens: Confidite, ego uici mundum? Si Christus pro nobis, quis contra nos?  Securus potes pugnare, ubi securus es de uictoria. O uere  tuta cum Christo, et pro Christo pugna! in qua nec uulneratus, nec prostratus, nec conculcatus, nec millies (si fieri possit) occisus, fraudaberis a uictoria, tantum ne fugias. Sola causa, qua perdere possis uictoriam, fuga est. Fugiendo potes illam amittere, moriendo non potes: et beatus si pugnando moriaris, quia mortuus, mox coronaberis. Vae autem tibi, si declinando pugnam, perdis et uictoriam simul et coronam! Quod ipse auertat a te, fili dilectissime, qui in iudicio de his meis litteris maiorem tibi habet inferre damnationem, si nullam ex eis in te repererit emendationem.