[2,11] CAPUT XI.
Partitio Historiae Ecclesiasticae, in Ecclesiasticam specialem, 
Historiam ad Prophetias, et Historiam Nemeseos.
HISTORIA Ecclesiastica in genere easdem fere cum 
Historia Ciuili partitiones subit. Sunt enim Chronica 
Ecclesiastica, sunt Vitae Patrum, sunt Relationes de 
Synodis et reliquis ad Ecclesiam spectantibus. Proprio 
uero nomine, recte diuiditur in Historiam .Ecclesiasticam 
(generis nomine seruato) et Historiam ad Prophetias, 
et Historiam Nemeseos siue Prouidentiae. Prima Ecclesiae 
Militantis tempora et statum diuersum memorat; 
siue illa fluctuet, ut Arca in Diluuio; siue itineretur, 
ut Arca in Eremo ; siue consistat, ut Arca in Templo ;
hoc est, Statum Ecclesiae in Persecutione, in Motu, et 
in Pace. In hac parte defectum aliquem non inuenio ; 
quin supersunt in illa complura potius quam desunt. 
Illud sane optarem, ut massae tam praegrandi uirtus 
quoque et sinceritas narrationum responderent.
Secunda pars, quae est Historia ad Prophetias, ex 
duobus relatiuis constat, Prophetia ipsa et eius Adimpletione. 
Quapropter tale esse debet huius operis institutum, 
ut cum singulis ex Scripturis prophetiis, euentuum 
ueritas coniungatur ; idque per omnes mundi 
aetates ; tum ad confirmationem fidei, tum ad instituendam 
disciplinam quandam et peritiam in interpretatione 
prophetiarum quae adhuc restant complendae. Attamen 
in hac re admittenda est illa latitudo, quae diuinis uaticiniis 
propria est et familiaris ; ut adimpletiones eorum 
fiant et continenter et punctualiter. Referunt enim 
Authoris sui naturam, "Cui unus dies tanquam mille 
anni, et mille anni tanquam unus dies" ; atque licet 
plenitudo et fastigium complementi eorum plerumque 
alicui certae aetati uel etiam certo momento destinetur, 
attamen habent interim gradus nonnullos et scalas complementi 
per diuersas mundi aetates. Hoc opus desiderari 
statuo ; uerum tale est ut magna cum sapientia, 
sobrietate, et reuerentia tractandum sit, aut omnino 
dimittendum.
Tertia pars, quae Historia Nemeseos est, sane in calamos 
nonnullorum piorum uirorum incidit, sed non sine 
partium studio ; occupata est autem in obseruanda diuina 
illa conuenientia, quae nonnunquam intercedit inter 
Dei uoluntatem reuelatam et secretam. Quamuis enim 
tam obscura sint consilia et iudicia Dei, ut homini animali 
sint penitus inscrutabilia; quinetiam saepius eorum
oculis qui prospiciunt e tabernaculo se subducant; diuinae 
tamen sapientiae uisum aliquando per uices, ad suorum 
confirmationem et confusionem eorum qui tanquam 
sine Deo sunt in mundo, ea, quasi maioribus 
characteribus descripta, sic proponere conspicienda, ut 
(sicuti loquitur Propheta) "quiuis etiam in cursu ea perlegere 
possit" ; hoc est, ut homines mere sensuales et 
uoluptarii, qui iudicia illa diuina praeteruehi festinant 
neque cogitationes suas in ea unquam defigunt, tamen 
quamuis propere currant et aliud agant, ipsa agnoscere 
cogantur. Talia sunt uindictae serae et inopinae ; salutes 
subito affulgentes et insperatae ; consilia diuina per 
ambages rerum tortuosas et stupendas spiras tandem se 
manifesto expedientia ; et similia; quae ualent non solum 
ad consolandos animos fidelium, sed ad percellendas 
et conuincendas conscientias improborum.

[2,12] CAPUT XII.
De Appendicibus Historiae ; quce circa Verba Hominum
(quemadmodum Historia ipsa circa Facta) uersantur : 
Partitio earum, in Orationes, Epistolas, et Apophthegmata.
AT non Factorum solummodo humani generis, uerum 
etiam Dictorum, memoria seruari debet. Neque
tamen dubium quin Dicta illa quandoque historiae ipsi 
inserantur, quatenus ad res gestas perspicue et grauiter 
narrandas faciant et deseruiant. Sed Dicta siue Verba 
Humana proprie custodiunt libri Orationum, Epistolarum, 
et Apophthegmatum. Atque Orationes sane uirorum 
prudentium, de negotiis et causis grauibus et 
arduis habitae, tum ad rerum ipsarum notitiam tum ad 
eloquentiam multum ualent. Sed maiora adhuc praestantur 
auxilia ad instruendam prudentiam ciuilem ab 
Epistolis, quae a uiris magnis de negotiis seriis missae 
sunt. Etenim ex Verbis Hominum nil sanius aut 
praestantius, quam huiusmodi Epistolae. Habent enim 
plus natiui sensus quam orationes, plus etiam maturitatis 
quam colloquia subita. Eaedem quando continuantur 
secundum seriem temporum (ut fit in illis quae a 
legatis, praefectis prouinciarum, et aliis imperii ministris, 
ad reges uel senatus uel alios superiores suos mittuntur, 
aut uicissim ab imperantibus ad ministros), sunt certe 
ad Historiam prae omnibus pretiosissima supellex. Neque 
Apophthegmata ipsa ad delectationem et ornatum 
tantum prosunt, sed ad res gerendas etiam et usus ciuiles. 
Sunt enim (ut aiebat ille) ueluti secures aut mucrones 
uerborum, qui rerum et negotiorum nodos acumine 
quodam secant et penetrant. Occasiones autem 
redeunt in orbem, et quod olim erat commodum rursus 
adhiberi et prodesse potest ; siue quis ea tanquam sua 
proferat, siue tanquam uetera. Neque certe de utilitate
eius rei ad ciuilia dubitari potest, quam Caesar dictator 
opera sua honestauit ; cuius liber utinam extaret, cum 
ea quae usquam habentur in hoc genere nobis parum 
cum delectu congesta uideantur.
Atque haec dicta sint de Historia; ea scilicet parte 
doctrinae quae respondet uni ex Cellis siue Domiciliis 
Intellectus, quae est Memoria.