Dialogus inter Philosophum, Iudaeum et Christianum.

Aspiciebam in uisu noctis et ecce: uiri tres diuerso tramite uenientes coram me astiterunt, quos ego statim iuxta uisionis modum, cuius sint professionis uel cur ad me uenerint, interrogo.

"Homines", inquiunt, "sumus diuersis fidei sectis innitentes. Unius quippe Dei cultores esse nos omnes pariter profitemur diuersa tamen fide et uita ipsi famulantes. Unus quippe nostrum gentilis ex his, quos philosophos appellant, naturali lege contentus est. Alii uero duo Scripturas habent, quorum alter Iudaeus, alter dicitur Christianus. Diu autem de diuersis fidei nostrae sectis inuicem conferentes atque contendentes tuo tandem iudicio cessimus."

Ego super haec itaque uehementer admirans, quis in haec ipsos induxerit uel congregauerit, quaero, et maxime, cur in haec me iudicem elegerint.

Respondens autem Philosophus: "Mea", inquit, "opera hoc est inceptum, quoniam id suum est philosophorum, rationibus ueritatem inuestigare et in omnibus non opinionem hominum, sed rationis sequi ducatum. Nostrorum itaque scholis corde intentus et tam ipsorum rationibus quam auctoritatibus eruditus ad moralem tandem me contuli philosophiam, quae omnium finis est disciplinarum, et propter quam cetera omnia praelibanda iudicaui. Hic de summo bono et de summo malo et de his, quae uel beatum hominem uel miserum faciunt, quoad potui, instructus statim apud me diuersas etiam fidei sectas, quibus nunc mundus diuisus est, studiose scrutatus sum et omnibus inspectis et inuicem collatis illud sequi decreui, quod consentaneum magis sit rationi. Contuli me igitur ad Iudaeorum quoque et Christianorum doctrinam et utrorumque fidem et leges siue rationes discutiens. Comperi ludaeos stultos, Christianos insanos, ut cum salua pace tua, qui Christianus diceris, ista loquar.

Contuli diu cum utrisque et nostrae collationis altercatione nondum finem adepta partium suarum rationes tuo committere decreuimus arbitrio. Te quippe nec philosophicarum rationum uires nec utriusque legis munimenta latere nouimus. Christiana namque professio sic propria lege nititur, quam Nouum nominant Testamentum, ut respuere tamen non praesumat antiquum et utriusque lectioni maximum impendat studium. Aliquem nobis iudicem oportebat eligere, ut altercatio nostra finem acciperet, nec quemquam nisi in aliqua harum trium sectarum reperire potuimus. "

Ac deinde tamquam adulationis oleum uendens et caput meum hoc unguento demulcens statim intulit: "Quanto igitur ingenii te acumine et quarumlibet scientia Scripturarum fama est praeeminere, tanto amplius in hoc iudicio fauendo siue defendendo constat ualere et cuiuscumque nostrum rebellioni satisfacere posse. Quod uero ingenii tui sit acumen, quantum philosophicis et diuinis sententiis memoriae tuae thesaurus abundet, praeter consueta scholarum tuarum studia, quibus in utraque doctrina prae omnibus magistris etiam tuis siue ipsis quoque repertarum scientiarum scriptoribus constat te floruisse, certum se nobis praebuit experimentum opus illud mirabile theologiae, quod nec inuidia ferre potuit nec auferre praeualuit, sed gloriosius persequendo effecit. "

Tum ego: "Non ambio" inquam, "huius honoris gratiam, quam mihi reseruastis, ut sapientibus scilicet omissis stultum pro iudice statueretis. Nam et ego similis uestri uanis huius mundi contentionibus assuetus non graue perferam audire, quibus oblectari consueui. Tu tamen, philosophe, qui nullam professus legem solis rationibus cedis, non pro magno aestimes, si in hoc congressu praeualere uidearis. Tibi quippe ad pugnam duo sunt gladii, alii uero uno tantum in te armantur. Tu in illos tam scripto quam ratione agere potes; illi uero tibi, quia legem non sequeris, de lege nihil obicere possunt, et tanto etiam minus in te rationibus possunt, quanto tu amplius rationibus assuetus philosophicam uberiorem habes armaturam. Quia tamen hoc ex condicto et pari statuistis consensu et de uiribus uestris singulos uestrum confidere uideo, nequaquam ausibus uestris nostra erubescentia inferet repulsam, praesertim cure ex his aliquam percipere me credam doctrinam. Nulla quippe, ut quidam nostrorum meminit, adeo falsa est doctrina, ut non aliqua intermisceat uera, et nullam adeo friuolam esse disputationem arbitror, ut non aliquod habeat documentum. Unde et ille maximus sapientum in ipso statim Prouerbiorum suorum exordio lectorem sibi attentum praeparans ait: Audiens sapiens sapientior erit, intelligens gubernaculum possidebit. Et Iacobus apostolus: Sit, inquit, omnis homo uelox ad audiendum, tardus autem ad loquendum.

Assentiunt de nostro assensu gratulantes.

Philosophus "Meum est", inquit, "primum ceteros interrogare, qui et naturali lege, quae prima est, contentus sum. Ad hoc uos ipse congregaui, ut de superadditis inquirerem scriptis. Prima, inquam, non solum tempore, uerum etiam natura. Omne quippe simplicius naturaliter prius est multipliciori. Lex uero naturalis, id est scientia morum, quam ethicam dicimus, in solis consistit documentis moralibus. Vestrarum autem legum doctrina his quaedam exteriorum signorum addidit praecepta, quae nobis omnino uidentur superflua, de quibus etiam suo loco nobis est conferendum." Annuunt utrique philosopho priorem in huius pugnae congressu locum. Tum ille: "Unum", inquit, "primo uos simul interrogo, quod ad uos pariter attinere uideo, qui maxime scripto nitimini, utrum uidelicet in has fidei sectas ratio uos induxerit aliqua an solam hic hominum opinionem ac generis uestri sectemini amorem. Quorum quidem alterum, si sit, maxime est probandum, sicut alterum penitus improbandum. Quod tamen uerum postremum esse nullius hominis discreti conscientiam credo negare. Ita namque singulis hominibus proprii generis et eorum, cum quibus educantur, insitus est amor, ut contra eorum fidem quidquid dicatur, abhorreant; et consuetudinem in naturam uertentes, quidquid didicerunt pueri, obnixe tenent adulti, et antequam ea, quae dicuntur, capere ualeant, credere se affirmant, ut enim et poeta meminit: Quo semel est imbuta recens, seruabit odorem resta diu.

Quales quidem philosophorum quidam arguit dicens: "Neue, si quid in puerilibus disciplinis acceperint, id sacrosanctum iudicent, quoniam quidem res teneris auribus accommodatas saepe philosophiae senior tractatus eliminat. "

Quod enim mirabile est, cum per aetatum seriem et temporum successionem humana in cunctis rebus ceteris intelligentia crescat, in fide, cuius errori summum periculum imminet, nullus est profectus. Sed aeque minores ut maiores, aeque rustici ut litterati de hac sentire asser untur, et ille firmissimus in fide dicitur, qui communem populi non excedit sensum. Quod profecto inde certum est accidere, quod nemini apud suos, quid sit credendum, licet inquirere nec de his, quae ab omnibus dicuntur, impune dubitare.

Pudet namque homines de his se interrogari, de quibus respondere non sufficiunt. Nemo quippe libenter ad conflictum accedit, qui de propriis uiribus diffidit, et ultroneus currit ad pugnam, qui uictoriae sperat gloriam. Hi etiam in tantam saepe prorumpunt insaniam, ut, quod se non posse intelligere confitentur, credere se profiteri non erubescant, quasi in prolatione uerborum potius quam in comprehensione animi fides consistat et oris ipsa sit magis quam cordis. Qui hinc quoque maxime gloriantur, cum tanta credere uidentur, quae nec ore disseri nec mente concipi ualeant.

Quos etiam adeo praesumptuosos et elatos facit propriae sectae singularitas, ut, quoscumque a se uiderint in fide diuisos, a misericordia Dei iudicent alienos et omnibus aliis condemnatis solos se praedicent beatos. Diu itaque hanc ego generis humani caecitatem arque superbiam considerans ad diuinam me contuli misericordiam suppliciter et iugiter eam implorans, ut de tanta errorum uoragine et tam miserabili Charybdi me dignetur educere atque ad portam salutis de tantis procellis dirigere. De quo etiam nunc me uidetis sollicitum et responsionum uestrarum documentis tamquam discipulum uehementer intentum.

Iudaeus Duos quidem simul interrogasti, sed duos simul respondere non conuenit, ne multitudo loquentium praepediat intellectum. Respondebo, si placet, ego primus, quia primi nos in cultum Dei uenimus uel primam legis suscepimus disciplinam. Frater uero iste, qui se Christianum profitetur, ubi me deficere uel minus sufficere conspexerit, imperfectioni meae, quod defuerit, supplebit. Qui quasi duo cornua in duobus gerens Testamentis, quibus armatus ualidius hosti resistere poterit et dimicare.

Philosophus Assentio.

Iudaeus Hoc autem unum ante collationis nostrae conflictum praemonere te uolo, ne, si forte simplicitatem meam philosophicarum ueritate rationum superare uidearis, te nostros ideo uicisse glorieris nec imbecillitatem unius homunculi ad populi totius conuertas ignominiam nec ex hominis uitio fidem redarguas nec eam calumnieris erroneam, quod ego eam disserere minus sufficiam.

Philosophus Et hoc quoque prouide satis uidetur esse dictum, sed nulla est necessitate praemissum, cum me uidelicet ad ueritatis inquisitionem, non ad elationis ostentationem laborare non dubitetis nec ut sophistam corrixari, sed ut philosophum rationes scrutari, et (quod est maximum) me salutem animae uenari.

Iudaeus Dominus ipse, qui hunc zelum tibi uisus est inspirasse, ut pro salute animae tuae tanta eum inquiras sollicitudine, nobis hanc conferat collationem, per quam eum salubriter possis inuenire. Nunc me ad interrogata, prout ipse concesserit, superest respondere.

Philosophus Sic profecto conuenit iuxta propositi nostri condictum.

Iudaeus Omnes quidem homines, dum paruuli sunt nec adhuc discretionis aetate pollent, constat eorum hominum fidem uel consuetudinem sequi, cum quibus conuersantur, et eorum maxime, quos amplius diligunt. Postquam uero adulti sunt, ut proprio regi possint arbitrio, non alieno, sed proprio committi iudicio debent, nec tam opinionem sectari quam ueritatem scrutari conuenit. Haec autem ideo praelibaui, quia fortasse primo ad hanc fidem nos carnalis originis affectus induxerit et consuetudo, quam primo nouimus. Sed iam nos hic ratio detinet potius quam opinio.

Philosophus Hanc nobis obsecro rationem aperi, et sufficit.

Iudaeus Lex ista, quam sequimur, si, ut credimus, a Deo nobis data sit, arguendi non sumus ei obtemperando, immo de obedientia remunerandi, et qui eam contemnunt, uehementer errant; quod si uos eam cogere non possumus a Deo datam fuisse, nec uos hoc refellere ualetis. Ut autem ex humanae consuetudine uitae sumamus exemplum, da mihi, obsecro, consilium!

Seruus sum cuiusdam domini, et eum offendere uehementer timeo et multos habeo conseruos eodem timore sollicitos. Dicunt illi mihi dominum nostrum quiddam praecepisse omnibus seruis suis me absente, quod ego ignoro, quod et illi operantur et ad cooperandum me hortantur.

Quid mihi laudas faciendum esse, si de eo dubitauerim praecepto, cui ego non interfui? Non credo uel te uel alium mihi consulere, ut seruorum omnium consilio spreto sensum proprium sequens unum me sequestrem ab eo, quod illi communiter agunt et quod omnes praecepisse dominum testantur, maxime cum tale uideatur praeceptum, quod nulla possit ratione refelli. Quid mihi necesse est de periculo dubitare, a quo possum securus existere? Si hoc Dominus praeceperit, quod multorum testimonio confirmatur et plurimum habet rationis, inexcusabilis omnino sum, qui non obedio. Si autem consilio uel exhortatione et exemplo conseruorum deceptus, quod praeceptum non sit, operor, etsi operandum non fuerit, illis potius quam mihi est imputandum, quem ad hoc reuerentia domini traxit.

Philosophus Certe tu ipse consilium aperuisti, quod requisisti, nemoque contra hoc discretus senserit, sed apta propositae similitudinis exemplum ad hoc, quod tendimus!

Iudaeus Multae, sicut ipse nosti, generationes praecesserunt, ex quo populus noster hoc Testamentum, quod sibi datum esse a Deo autumant, oboediendo custodierunt, et omnes pariter de obseruatione ipsius tam uerbo quam exemplo posteros instruxerunt, et fere in hoc uniuersus consentit mundus, quod haec nobis a Deo lex data sit. De qua, si quos forte non possumus incredulos cogere, nemo tamen est, qui hoc, quod credimus, ratione possit aliqua refellere. Pium quippe est sentire et omnino rationi consentaneum et tam diuinae bonitati quam humanae congruum saluti Deum in tantum curam hominum gerere, ut eos quoque legis scripto dignaretur instruere et timore saltem poenarum nostram malitiam reprimere. Si enim salubriter ad hoc saecularium principum leges institutae sunt, quis summum omnium benignissimumque principem contradicat de hoc quoque curam suscepisse? Quomodo enim quis sine lege subiectum populum gubernare poterit, si uidelicet quisque suo dimissus arbitrio, quod elegerit, sequatur? Aut quomodo iuste puniendo malos eorum malitiam compescet, nisi prius lex statuta sit, quae mala fieri uetet?

Hac ratione liquidum esse credo diuinam legem in hominibus praecessisse, ut huius quoque boni mundus exordium et auctoritatem a Deo sumeret, cum aliquarum legum institutione malitiam refrenare uellet? Alioquin facile uideri posset Deum res humanas non curare et ipsum mundi statum fortuitu potius agi quam prouidentia regi. Si qua uero lex a Deo data esse creditur mundo, de qua magis est sentiendum quam de nostra, quae tantam ex uetustate et communi hominum opinione nacta est auctoritatem? Sit denique dubium mihi sicut et tibi, quod hanc Deus legem instituerit, quod tot tamen testimoniis et ratione confirmatur, cogeris tamen secundum suppositae similitudinis inductionem id mihi consulere, ut ipsi oboediam, maxime cum ad hoc propria me inuitet conscientia. Fidem tecum de unius Dei ueritate communem habeo, aeque ipsum fortassis, ut tu, diligo et ex operibus, quae tu non habes, id insuper exhibeo. Quid mihi haec opera, si non prosint, officiunt, etiam si non sint praecepta, quia non sunt prohibita? Quis me etiam arguere possit, si nullo etiam constrictus praecepto amplius pro Domino laboro? Quis hanc arguerit fidem, quae diuinam bonitatem maxime, ut dictum est, commendat et plurimum nostram in eum caritatem accendit, qui adeo de nostra sollicitus sit salute, ut nos etiam scripto legis dignetur instruere? Aut igitur aliquid in hac lege argue aut, cur eam sequamur, inquirere desiste! Crudelissimum Deum astruit esse, quisquis huius zeli nostri perseuerantiam tanta sustinentem a mercede uacuam esse censet. Nulla quippe gens umquam tanta pro Deo pertulisse noscitur aut etiam creditur, quanta nos iugiter pro ipso sustinemus; nullaque rubigo peccati esse potest, quam non consumere fornacem huius afflictionis concedi debeat.

Nonne in omnes dispersi nationes soli sine rege uel principe terreno tantis exactionibus grauamur , ut singulis fere diebus uitae nostrae miserae redemptionem exsoluamus intolerabilem? Tanto quippe nos contemptu et odio digni censemur ab omnibus, ut quisquis nobis aliquam inferat iniuriam, id maximam credat iustitiam et summum deo sacrificium oblatum. Non enim tantae captiuitatis calamitatem nisi ex summo Dei odio nobis autumant accidisse, et iustae imputant ultioni, quamcumque in nos exercent saeuitiam tam gentiles quam Christiani. Gentiles quidem antiquarum memores oppressionum, quibus eorum primo terram possedimus et diuturnis eos postmodum persecutionibus attriuimus atque deleuimus, quidquid nobis ingerunt, debitae imputant ultioni.

Christiani uero, quia, ut aiunt, eorum Deum interfecimus, maiorem in nos persecutionis causam habere uidentur. Ecce inter quales nostra exsulat peregrinatio et de quorum nobis est patrocinio confidendum! Summis inimicis nostris uitam nostram committimus et infidelium fidei nos credere cogimur. Somnus ipse, qui laxatam maxime fouet ac recreat naturam, tanta nos inquietat sollicitudine, ut dormientes etiam non nisi de iuguli nostri periculo liceat cogitare. Nusquam nisi ad coelum tutus nobis patet ingressus, quibus ipse etiam habitationis locus est periculosus. Egressuri ad quaelibet proxima loca ipsum, de quo parurn confidimus, conductum non modico pretio conducimus. Principes ipsi, qui nobis praesunt et quorum grauiter emimus patrocinium, tanto amplius mortem nostram desiderant, quanto licentius ea, quae possidemus, diripiunt. Quibus etiam constrictis et oppressis, quasi in nos solos coniurasset mundus, hoc ipsum mirabile est, si uiuere licet; nec agros aut uineas aut terrenas aliquas possessiones habere conceditur, quia non est, qui eas nobis ab infestatione manifesta uel occulta protegere possit. Unde nobis praecipue superest lucrum, ut alienigenis faenerantes hinc miseram sustentemus Vitam, quod nos quidem maxime ipsis efficit inuidiosos, qui se in hoc plurimum arbitrantur grauatos. De hac autem uitae nostrae miseria summa, et quibus incessanter periculis laboramus, ipse magis status noster omnibus loqui sufficit, quam lingua possit.

Ipsa quoque legis praecepta, quanta difficultate sint implicita, neminem, qui eam attigerit, latet, ut tam hominum oppressione quam iugo legis intolerabiliter affligamur. Quis non ipsum circumcisionis nostrae sacramentum cum ex erubescentia tum ex poena suscipere non abhorreat aut trepidet? Quae tam tenera humani corporis portio quam illa, cui hanc plagam in ipsis quoque infantulis lex infligit? Quae tanta est agrestium lactucarum amaritudo, quas in condimento paschalis sacrificii sumimus? Quis non uideat etiam omnes fere delicatos cibos et eos maxime, qui facile comparari possunt, nobis esse prohibitos? Carnes quaelibet a bestiis praegustatae nobis immundae sunt et quaelibet morticina uel suffocata nobis sunt interdicta. Nec de bestiis nobis edere licet, nisi quas nos ipsi mactauerimus et diligenter adipe et uenis purgauerimus, quod nos etiam non modice grauat, et tunc maxime, cum integrum pecus emere non sufficimus. Sicut enim nos carnes a gentibus mactatas, sic illi a nobis procuratas abhorrent. Vino quoque ab aliis procurato omnes pariter abstinemus. Ex quo liquidum esse constat, quam difficile inter uos nostra propter Deum uiuat peregrinatio. Quis denique legalium poenarum austeritatem non solum sufferre, sed etiam reis inferre non abhorreat? Quis fratri suo dentem pro dente, oculum pro oculo, animam quoque pro anima tollere sustineat, nedum etiam in semetipso haec tolerare consentiat, ne uidelicet legi contrarius existat? Ex quibus profecto et innumeris aliis obseruationibus liquet unumquemque nostrum legi obtemperantem illud Psalmistae Deo recte profiteri: Propter uerba labiorum tuorum ego custodiui uias duras.

Philosophus Reuera zelus hic, quem in Deum habere uidemini, multa et magna quacumque intentione sustinet. Sed plurimum refert, utrum haec intentio recta sit an erronea. Nulla quippe est fidei secta, quae se Deo famulari non credat et ea propter ipsum non operetur, quae ipsi placere arbitratur. Non tamen ideo sectas omnium approbatis, qui solam uestram defendere aut longe ceteris nitimini praeferre. Quod tamen, quantum a ratione sit dissonum, uolo te perpendere et ex ipso quoque scripto legis, quam sequeris, arguere.

Iudaeus Et hoc ego libenter suscipio.

Philosophus Constat ante ipsam legis traditionem uel sacramentorum legalium obseruationes plerosque lege naturali contentos, quae uidelicet in dilectione Dei consistit et proximi, iustitiam coluisse et acceptissimos Deo exstitisse, utpote Abel, Henoch, Noe, et filios eius, Abraham quoque, Lot atque Melchisedech, quos lex etiam uestra commemorat et plurimum commendat. Quorum quidem Henoch in tantum Deo placuisse refertur, ut eum Dominus uiuum in paradisum intulisse dicatur, sicut et quidam ex uobis his astruit uerbis: Henoch placuit Deo et translatus est in paradisum, ut det gentibus poenitentiam.

Sed et Noe, sicut scriptum est, uirum iustum atque perfectum in generationibus suis, quantum dilexerit Dominus, manifestis exhibuit factis, cum uidelicet uniuersis aliis diluuio submersis ipsum solum et domum eius pro humani generis semine reseruauit. His quoque insignes illos patriarchas uestros adiunge, Abraham uidelicet, Isaac et Iacob, in quibus et eorum semine omnium gentium benedictio futura promittitur, qui etiam legem praecesserunt, et uide, quam sit excellentior eorum praerogatiua quam ceterorum, qui post legem exstiterunt. Unde et specialiter Deus eorum esse dicitur, et ipse legislator Moyses per eorum merita et ad ipsos promissiones lactas iratum populo Dominum conciliat. Scriptum est enim: Moyses autern orabat Dominum dicens: Quiescat ira tua et esto placabilis super nequitiam populi tui. Recordare Abraham, Isaac et Israel seruorum tuorum, quibus iurasti per temetipsum dicens: Multiplicabo semen tuum sicut stellas coeli et uniuersam terram hanc, de qua locutus sum, dabo semini uestro, et possidebitis eam semper. Placatusque est Dominus, ne faceret malum, quod locutus fuerat.

Ex quo liquide colligitur, quam accepta Deo fuerint illa priorum patrum obsequia gratuita, ad quae nondum eos aliqua lex constringebat, in qua nos adhuc ei libertate deseruimus. Quod si in Abraham legem quodammodo dicas incepisse propter circumcisionis scilicet sacramentum, nullam profecto reperies eum ex hoc remunerationem apud Deum obtinere, ne qua sit uobis ex lege gloriatio, nec quidquam iustificationis adeptum esse nec de hoc etiam ipsum a Domino commendatum esse. Scriptum quippe est ipsum nondum circumcisum per fidem sicut priores patres iustificari, cum dicitur: Credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad iustitiam. Cuius etiam religio antea promissionem terrae uel multiplicationis futurae tam sibi quam semini suo susceperat. Qui et postea circumcisus, cum audit a Domino in se uel in semine suo gentes omnes benedicendas, non hoc ex circumcisione, sed ex illa meruit oboedientia, qua uoluit filium immolare. Denique si uniuersam Testamenti uestri reuoluas historiam, nullam reperies circumcisionis remunerationem promissam, sed id tantum a Domino constitutum esse, ut quisquis de semine Abrahae circumcisus non fuerit, in populo suo, id est inter filios Abrahae, non connumeretur. Sic quippe scriptum est Domino Abraham dicente: Statuam pactum meum inter me et te, et semen tuum post te, etc. Hoc est pactum, quod obseruabitis. Circumcidetur ex uobis omne masculinum, infans octo dierum circumcidetur in uobis. Masculus, cuius praeputii caro circumcisa non fuerit, peribit anima illa de populo suo, etc.

Quod quidem perire, si de damnatione quoque animae intelligendum esse dixeritis, tanto minus habet rationis institutio circumcisionis, quanto periculosius est eam non habere, sine qua prius nihil officiebat esse. Quae etiam sententia regnum coelorum praestruit infantibus ante diem octauum morientibus, qui nullam tamen adhuc commiserunt noxam, qua damnari meruerint. Quod etiam diligenter attendas, quam remunerationem obseruantiae totius legis Dominus promittat ac praefigat. Nihil utique inde ab eo nisi terrenam prosperitatem potestis exspectare, cum nihil aliud ibi promissum esse uideatis. Qui cum n ec ostendat, utrum hanc saltem obtineatis, qui uestro quoque iudicio super omnes mortales affligimini, qua spe in hac legis oboedientia tot et tanta sustineatis, non mediocriter est mirandum, cum illo uidelicet commodo praecipue frustrati sitis, quod specialiter ex ipso promissionis debito uobis est exspectandum. Aut igitur non impletis legem et per hoc maledictum legis incurritis damnandi, aut qui haec implentibus legem promisit, uerax in suis non existit promissis.

Quodcumque autem horum eligatis, nihil de lege uideo uobis confidendum esse, parum etiam ad beatitudinem mereatur. Quid rogo, exstitit, quod cum ad legis obseruantiam ex eius remuneratione uos Deus inuitatet, quod minimum est, promisit, et quod est maximum, penitus reticuit?

Non discrete profecto perorauit, si utrumque ad legis oboedientiam sufficere nouit, cum id uidelicet, quod suasione plurimum ualebat, omnino praeteriit. Nihil quippe, ut dictum est, de uera illa et aeterna beatitudine ibi est in remuneratione commemoratum, sed in tantum terrena prosperitas intimatur, ut hoc tantum in causa oboedientiae constituatur; et in tantum commendatur, ut per huius responsionem omni posterorum inquisitioni satisfieri censeatur. Sic quippe scriptum est ipso legislatore Moyse populum instruente aduersus quamlibet legis impugnationem atque dicente: Audi, Israel; custodi praecepta Domini, Dei tui, ac testimonia et caeremonias, quae praeceperit, et fac, quod placitum est et bonum in conspectu Domini, ut bene sit tibi et ingressus possideas terram optimam, de qua iurauit patribus tuis, ut deleret omnes inimicos tuos coram te, sicut locutus est. Cum interrogauerit te filius tuus cras dicens, quid sibi uolunt testimonia haec et caerimoniae atque iudicia, quae praecepit Dominus, Deus noster, nobis, dices ei: Serui eramus Pharaonis in Aegypto, et eduxit nos Dominus de Aegypto in manu forti, fecitque signa, prodigia atque magna et pessima in Aegypto contra Pharaonem et omnem domum illius in conspectu nostro, et eduxit nos inde, ut introductis daret terram, super qua iurauit patribus nostris. Praecepitque nobis Dominus, ut faciamus omnia legitima haec et timeamus Dominum, Deum nostrum, et bene sit nobis cunctis diebus uitae nostrae, sicut est hodie.

Item: Te elegit Dominus, Deus tuus, ut sis ei populus peculiaris de cunctis populis, qui sunt supra terram. Custodi ergo praecepta et caeremonias atque iudicia, quae ego mando tibi hodie, ut facias. Si custodieris ea et feceris, custodiet et Dominus, Deus tuus, tibi pactum et misericordiam, quam iurauit patribus tuis, et diliget te ac multiplicabit, benedicetque fructui uentris tui et fructui terrae tuae, frumento atque uindemiae, oleo et armentis, gregibus ouium tuarum super terram, pro qua iurauit patribus tuis, ut daret eam tibi. Benedictus eris inter omnes populos; non erit apud te sterilis utriusque sexus tam in hominibus quam in gregibus tuis. Auferet a te omnem languorem et infirmitates Aegypti pessimas, quas nouisti, non inferet tibi, sed cunctis hostibus tuis. Deuorabis omnes populos, quos Dominus, Deus tuus, daturus est tibi.

Et rursum: Dabit pluuiam terrae nostrae temporaneam et serotinam, ut colligatis frumenta, uinum et oleum, fenum ex agris ad pascenda iumenta, et ut ipsi comedatis et saturemini. Venientque super te uniuersae benedictiones istae et apprehendent te, si tantum praecepta eius audieris. Benedictus tu in ciuitate et benedictus in agro. Benedictus fructus uentris tui et fructus terrae tuae, fructusque iumentorum tuorum, greges armentorum tuorum, et caulae ouium tuorum. Benedicta horrea tua et benedictae reliquiae. Benedictus eris ingrediens et egrediens. Benedicet cuntis operibus manuum tuarum et faenerabis gentibus multis et ipse a nullo faenus accipies.

Ecce in remuneratione implendae legis sicut hominibus, ira et fructui iumentorum tuorum, gregi armentorum tuorum, et caulis ouium benedictio promittitur, et nulla spiritualis benedictionis animae fit mentio, nec quidquam, quod ad salutem animae uel damnationem attinet, oboedientibus uel transgredientibus promittitur, sed sola commoda uel incommoda terrena memorantur his, quae maxima sunt, omnino praetermissis. Quaero etiam, si nunc quoque post legem nobis datam, sicut et antea, lex naturalis ad salutem aliquibus sufficere possit absque uidelicet exterioribus illis et propriis legis operibus. Quod quidem nulla ratione negare potestis, cum legem hanc constet tantum uobis esse datam, non aliis populis, nec circumcisiones nisi Abrahae et semini eius esse iniunctas. Ad cuius quidem semen soli pertinent illi, qui de Isaac nascuntur, Domino ad ipsum dicente: Quia in Isaac uocabitur tibi semen. Qui etiam postea, quam circumcisionis pactum instituisset, inferius adiecit: Pactum uero meum statuam ad Isaac.

Iob quoque gentilem, quem post Abraham sine lege extitisse non dubitatis, in tantum Dominus commendauit, ut diceret: Quod non sit ei similis in terra, homo simplex et rectus ac timens Deum et recedens a malo. Qui per semetipsum suam nobis exponens iustitiam, quam imitemur, nihil de illis legis operibus commemorat, sed tantum legis naturalis opera, quae unicuique ipsa ratio naturalis persuadet. Si ambulaui, inquit, in uanitate, aut festinauit in dolo pes meus, si negaui, quod uolebant, pauperibus et oculos uiduae exspectare feci, etc. Quae ipse nobis gentilibus tam uerbis quam exemplis tamquam legem instituit. Quod si haec uel ante legem uel etiam nunc aliquibus ad salutem sufficiant, quid necesse fuit iugum legis addere et multiplicatis praeceptis transgressiones augere. Ubi enim non est lex, nec eius praeuaricatio accidere potest.

Quomodo uos peculiarem populum lege data constituit et qua ratione Israel primogenitum suum nominat, quem tanta sarcina sine causa grauat? Quis etiam uos a maledicto legis excusare possit, qui uestris exigentibus peccatis, sicut ipsi profitemini, terram promissionis amisistis, extra quam implere legem nullatenus ualetis? Quibus nec uestras permittitur iustitiarum exercere uindictas nec licet ipsa celebrare sacrificia uel oblationes ad peccatorum purgationem institutas nec ipsa etiam diuinarum laudum persoluere

cantica. Quod quidem et uos ipsi profitemini, dicentes: Quomodo cantabimus canticum Domini in terra aliena? Ex quo tam opera legis quam uerba sicut et eius remunerationem constat amisisse, nec iam uos ut uxores uestras hostiis uel oblationibus amissis mundari posse uel Domino consecrari sacerdotio pariter et templo priuatos, ut nec terrenae dignitatis solatium habeatis, qui numquam a Domino nisi terrena postulatis, nec nisi in terrenis promissionem remunerationis, ut dictum est, accepistis.

Iudaeus Multa continue obiecisti, quae non est facile recordari, ut singulis ordine respondeam. Prout tamen haec mihi occurrerint, respondere conabor.

Etsi concederemus nunc quoque more priorum sanctorum homines saluari posse sola naturali lege absque uidelicet circumcisione aut ceteris legis scriptae carnalibus obseruantiis, non tamen haec superflue adiuncta esse concedendum est, sed plurimum utilitatis habere ad amplificandam uel tutius muniendam religionem et ad malitiam amplius reprimendam. Unde et ex his, quae ipse induxisti, nonnullas accipe rationes! Quamdiu fideles passim infidelibus permixti uixerunt nec adhuc Dominus eis terram concesserat propriam, nulla legis obseruantia fuerunt ab eis diuisi, cum quibus uiuere cogebantur, ne uidelicet ipsa uitae dissimilitudo pareret inimicitias. Postquam uero Dominus Abraham de terra et cognatione sua eduxit, ut ei et semini eius terram in hereditatem daret, per quam a gentibus segregarentur, corporalibus quoque legis operibus eos penitus separare decreuit, ut tantominus fideles ab infidelibus corrumpi possent, quanto amplius ab ipsis tam loco quam corporibus disiungerentur.

Unde bene Abrahae et semini eius facta huius terrae promissione, in qua sibi Dominus populum aggregaret et quasi ciuitatem propriam sibi constitueret, legem coepit instruere, secundum quam ibi essent uicturi, a circumcisione inchoans.

Sciebat quippe Dominus duram populi nostri ceruicem futuram et eum ad idolatriam quoque prauosque gentilium mores facile inclinari, sicut re ipsa poste a probatum est. Unde legalibus obseruantiis quasi maceria quadam interpositis decreuit eorum ritus ita disiungere, ut nulla conuersationis uel familiaritatis coniungerentur societate, immo perpetuas hinc aduersus se conciperent inimicitias. Maximam uero inter homines familiaritatem copula matrimonii et communio mensae contrahere solet. Unde ad haec maxime remouenda et circumcisionem instituit Dominus et delicatorum ciborum esum interdixit. Adeo namque circumcisionis signum gentibus abominabile uidetur, ut, si nos eorum feminas affectaremus, nullatenus nobis in hoc consentirent. Unde, etsi aliae essent rationes, has in praesenti credo sufficere.

Quod tamen circumcisionis seu legis meritum euacuare uel extenuare laboras ex ipsa scilicet auctoritate Scripturae, per ipsam credo refelli posse, si ea uidelicet, quae de serie Scripturae furatus esse reticendo uideris, diligenter attendas, quae tibi-credo-nocitura uidebas. Cure enim pactum, quod per circumcisionem cum Domino initur, ipse institueret, dixit Abrahae: Statuam pactum meum inter me et te et semen tuum post te in generationibus suis, foedere sempiterno, ut sim Deus tuus et seminis tui. Cum enim foedere sempiterno ait "ut sim Deus tuus et seminis tui", patenter edocet nos ex circumcisione Deo perenniter esse foederandos et per haec nos eum promereri Deum, ut nec in hac uita scilicet nec in futura disiungamur ab ipso. Quod etiam ipse repetens, ut magis memoriae commendet, adiecit: Eritque pactum meum in carne uestra in foedus aeternum, ut quemadmodum scilicet circumcisio in carne semel facta aboleri iam non potest, sic nequaquam a Deo ulterius disiungi, qui nos specialiter confortans ait: Eritis mihi in populum et ego uobis ero in Deum.

Unde et Deum specialiter Hebraeorum, non tantum Deum Abraham, Isaac et Iacob se ipse nominat. In tantum uero ex circumcisione Deus Abrahae siue filiorum eius fieri innuitur, qui ante circumcisionem nec horum nec hominum Deus sit appellatus. Congruum autem foederis signum inter se et nos circumcisionis instituit, ut, qui illo membro scilicet generantur, quod specialiter post susceptae circumcisionis oboedientiam consecratur, ex ipso quoque suae generationis instrumento se sanctificari Domino admoneantur, ut sic uidelicet interius a uitiis circumcidantur in corde, sicut iam exterius circumcisi sunt in carne; et a praecedente sua Chaldeorum infidelium origine ita moribus se amputent, sicut primam illius membri partem a se remouerunt, non tam ab eis cum Abraham corpore quam mente egredientes, sicut Dauid commemorat fidelem animam inuitans sic: Obliuiscere populum tuum et domum patris tui etc. Unde et Dominus populum uineae comparans electae conqueritur se expectasse, ut faceret uuas, et fecit labruscas. Sicut autem totus eius populus uineae comparatur, sic singuli fideles uitibus et eorum genitalia propaginibus congrue conferuntur. Palmes autem uitis, nisi in se praecidatur, labruscas potius quam uuas affert et incultus remanet. Ad hanc itaque similitudinem diuinae circa nos culturae diligentiam praeputium signat amputatum, ex quo nos Deus excolere incipit.

Quod si etiam humanae culpae in primis parentibus exordia reuoluas et Dominicam in mulierem sententiam poenae prolatam, cum ei uidelicet dicitur: In dolore paries filios, uidebis quoque uirum participem peccati in genitali praecipue membro recte fieri poenae consortem, ut in illo uidelicet membro recte patiatur, per quod uitae praesentis exsilio filios generat morituros de paradiso se et nos pariter propria transgressione in huius uitae deiciens aerumnas. Nam et mulier in partu laborans recte ex illo, quo concipit et generat, membro patitur, et ipsam concupiscentiae uoluptatem, quam habet in conceptu, plectitur in partu, et poenam insuper soluit, quam peccando acquisiuit. Quae quoniam prior peccauit et uirum postmodum ad peccatum traxit, non incongrue in hac etiam poena ipsa praecessit. Nec tamen Deus omnino uirum ipsum punire distulit, cui statim in poena constitutum est et dictum a Domino: Maledicta terra in opere tuo, in laboribus comedes eam cunctis diebus uitae tuae. Spinas et tribulos germinabit tibi, etc. At ubi opulentiam promissae terrae adepti sumus non iam spinas et tribulos germinantis, quod de poena ibi est diminutum, in circumcisione non incongrue est recompensatum. Quae tamen post ipsius terrae promissionem, antequam ipsa obtineretur, a patriarchis statim est inchoata, ut firmiorem ad posteros auctoritatem transmitteret. Haec de circumcisione in praesentiarum satis arbitror.

Qui uero ex Scriptura conuincere niteris, eam his tantum esse iniunctam, qui ex semine ducuntur Abrahae, non animaduertis, quod ibidem scriptum est de his etiam, qui de hac stirpe non sunt. Cum enim Dominus praemisisset: Infans octo dierum circumcidetur in uobis, omne masculinum in generationibus uestris, tam uernaculus quam emptitius circumcidetur, statim adiecit: Et quicumque non fuerit de stirpe uestra. Quod itaque Isaac solum et semen eius ad circumcisionem pertinere astruis, uide, quantam habeat dissonantiam, et ex ipso quoque Abrahae facto te corrige. Ipse quoque ex Dominico praecepto Ismaelem quoque secum et omnes uiros domus suae tam uernaculos quam emptitios et alienigenas pariter circumcidisse memoratur: Statim, ait Scriptura, in ipso die, sicut praeceperat ei Dominus, antequam adhuc Isaac natus fuisset, ut a uobis eam accepisse sciatis et tanto uobis eam quasi magis naturalem uindicetis. Nunc ergo, si placet, ipsa etiam Scripturae uerba ponamus, quae sunt huiusmodi: Tulit autem Abraham Ismaelem filium suum et omnes uernaculos domus suae, et circumcidit carnem praeputii eorum, statim in ipso die, sicut praeceperat ei Dominus. Et iterum: Eadem die circumcisus est Abraham et Ismael filius eius, et omnes uiri domus eius tam uernaculi quam emptitii et alienigenae pariter circumcisi sunt.

Quod etiam induxisti: Pactum uero meum statuam ad Isaac, uolens hoc tantum de pacto circumcisionis, non terrenae promissionis intelligere, nihil etiam impedit, si annuatur, sicut paulo ante praemissum est, quod dicitur: Constituam pactum meum illi in foedus sempiternum; et semini eius post eum. Etsi enim Ismael quoque ex praecepto Domini circumcisus sit, non in eo Dominus circumcisionem statuit, in cuius posteritate non perseuerauit.

Quod uero Iob gentilem in exemplum duxisti, cum eum incircumcisum non possis conuincere aut post institutionem circumcisionis exstitisse: Sicut enim Ismaelem ab Abraham, sic Esau et Iacob et reprobos quoque filios sicut electos a patriarchis secundum praeceptum Domini constat esse circumcisos, ut hinc etiam ipsorum posteri, si qui Deo adhaererent, circumcisionis exemplum sumerent, sicut et uos ipsi usque hodie seruatis, qui Ismaelem patrem uestrum imitantes anno duodecimo circumcisionem accipitis. Scimus et populum nostrum multos ex gentibus ad legem conuersos habuisse proselytos, non tam uidelicet ex parentum imitatione quam ex cognata uirtute. Quod de Iob quoque potuit accidere, quem etiam more nostro accepta Deo sacrificia tam pro filils quam amicis uidemus obtulisse.

Quod etiam obiectum est nec obseruationi totius legis remunerationem fuisse promissam nisi temporalem atque terrenam nec Dominum ad persuasionem siue commendationem legis prouide perorasse, si non legalium praeceptorum impletio uitam mereatur aeternam, facile est refelli, cum ex ipsa quoque circumcisione, quam lex praecepit, Domino in perpetuum foederati sumus, ut dixi. Ad quid etiam nos ex uniuersis gentibus in populum peculiarem sibi elegit et legem, per quam sancti efficeremur, dedit, si praesentis tantum uitae gaudia, quae magis reprobi quam electi possident, ex superaddita legis obseruantia deberentur? Si sanctitas uobis uel quibuslibet hominibus beatam et immortalem uitam acquirit, constat praecipue et hanc ex lege nobis deberi, si nos eius obseruantia sanctificat.

Sanctificat autem profecto, sicut et ipse Dominus nobis per Moysen loquitur dicens: Si ergo audieritis uocem meam et custodieritis pactum meum, eritis mihi in peculium de cunctis populis, mea est enim omnis terra, et eritis uos mihi in regnum sacerdotale et gens sancta. Quomodo igitur nos populum peculiarem et propr ium sibi elegit et per legem sanctificat, si uos uel alios beatiores efficit? Et post aliqua, cum nos ad oboedientiam legis adhortaretur, ait: Ego enim sum Deus tuus faciens misericordiam in milia his, qui diligunt me et custodiunt praecepta mea. Quid autem est "faciens misericordiam in milia" nisi faciens misericordiam perfectam atque consummatam, supra quam nulla extendi possit, sicut nulla noua numerorum nomina millenarium excedunt; et alibi: Sancti estote, quia ego sanctus sum, Dominus, Deus uester. Item infra: Sanctificamini et sancti estote, quia ego sum sanctus, Dominus, Deus uester. Custodite praecepta mea et facite ea. Ego Dominus, qui sanctifico uos. Et post aliqua: Eritis sancti mei, quia sum sanctus, Dominus, et separaui uos a ceteris populis, ut essetis mei. Et iterum: Ego Dominus, qui sanctifico uos et eduxi de terra Aegypti, ut essem uobis in Deum. Et rursum: Si in praeceptis meis ambulaueritis, ponam tabernaculum meum in medio uestri, et non abiciet uos anima mea. Et alibi: Quis det, inquit, talem eos habere mentem, ut timeant me et custodiant uniuersa mandata mea in omni tempore, ut bene sit eis, et filiis eorum in sempiternum.

Ecce aperte Dominus profitetur ex oboedientia legum sempiternam remunerationem, non quae finem habet. Moyses etiam post illam, quam supra meministi, remunerationem terrenam his, qui legem custodiunt, adiunxit misericordiam eis insuper a Deo implendam patenter aliam nobis quam terrenam remunerationem pollicens. Cum enim praemiserit: Et bene sit uobis cunctis diebus uitae uestrae sicut est hodie, statim adnexuit: Eritque nostri misericors, si custodierimus et fecerimus omnia praecepta eius, sicut mandauit nobis. Et quibusdam interpositis, cum dixisset: Te elegit Dominus, ut sis ei populus peculiaris de cunctis populis, adiecit inferius: Et scies, quia Dominus, Deus tuus, ipse est Deus fortis et fidelis custodiens pactum et misericordiam diligentibus se et his, qui custodiunt praecepta eius, in mille generationes.

Quam perfectam autem Dei aut proximi dilectionem, in quibus legem naturalem consistere dicis, lex ipsa praecipiat, non te reor latere. Legem quippe Moyses in nouissimo consummans ait: Et nunc, Israel, quid Dominus, Deus tuus, petit a te, nisi ut timeas Dominum, Deum tuum, et ambules in uiis eius et diligas eum ac seruias Domino, Deo tuo, in toto corde tuo et in tota anima tua, custodiasque mandata Domini et caerimonias eius, quas ego hodie praecipio, ut bene sit tibi? En Domini, Dei tui, caelum est et caelum caeli, terra et omnia, quae in eis sunt, et cum patribus tuis conglutinatus est Dominus et amauit eos, elegitque semen eorum post eos, id est uos de cunctis populis, sicut hodie comprobatur.

In tantum uero dilectionem Dei, ut perfecta sit, diligenter lex exprimit atque amplificat, ut Deum diligendum ex toto corde et ex tota anima et ex tota fortitudine nostra praecipiat. Proximum uero tamquam nos diligere iubemur, ut uidelicet amor Dei supra nos etiam extensus nulla mensura concludatur. Ipsos quoque aduenas apud nos commorantes quasi nosmetipsos amare praecipimur, in tantumque dilectionis sinum lex ipsa laxat, ut nec ipsis inimicis uel iniuriosis desint ipsius beneficia.

De quibus nunc aliqua proferamus: Si occurreris boui inimici tui aut asino erranti, reduc ei. Si uideris asinum odientis te iacere sub onere, non pertransibis, sed subleuabis cum eo. Peregrino molestus non eris, et ipsi peregrini fuistis in terra Aegypti. Non quaeras ultionem nec memor eris iniuriae ciuium tuorum. Si habitauerit aduena in terra uestra et moratus fuerit inter uos, ne exprobretis ei, sed sit inter uos quasi indigena et diligetis eum quasi uosmetipsos; fuistis enim et uos aduenae in terra Aegypti. Ego, Dominus, Deus uester. Et alibi: Non deerunt pauperes in terra habitationis uestrae, idcirco praecipio tibi, ut aperias manum fratri tuo et egeno et pauperi, qui tecum uersantur in terra.

Ex his itaque perpende, obsecro, quantum extendat lex tam ad homines quam ad Deum dilectionis affectum, ut tuam etiam legem, quam naturalem appellas, in nostra concludi cognoscas, ut, si alia quoque cessarent praecepta, haec, quae perfectae dilectionis sunt, nobis etiam sicut et uobis ad saluationem sufficerent. Quibus et priores patres nostros saluari non denegatis, ut tanto magis nobis saluationis securitas relinquatur, quanto superaddita cetera legis praecepta arctiorem nobis uitam instituerint. Quae quidem additio non tam ad sanctorum morum religionem quam ad eam tutius muniendam mihi pertinere uidetur. Ad omnem quippe animi uirtutem uera Dei et hominum dilectio sufficit. Et si desint opera, tamen bona ac perfecta uoluntas merito nequaquam minuitur.

Sed sicut loco nos Dominus ab infidelibus separare uoluit, ne per ipsos scilicet corrumperemur, ita et operum ritibus, ut dixi, faciendum esse decreuit. Cum ergo dilectionis perfectio ad beatitudinem ueram promerendam sufficiat, profecto arctioris uitae superaddita praecepta uel in hac uita saltem aliquid insuper obtinere debuerunt, ut terreni quoque beneficii solatio alacriores et securiores in Deum efficeremur, et cum augerentur erga nos eius dona, cresceret in eum deuotio nostra et infidelium populus externus, qui haec uideret, commodis nostris ad cultum Dei facilius inuitaretur.

Quod uero Dominus in remuneratione legis saepius uel apertius terrena beneficia quam aeterna commemorare uidetur, maxime propter carnalem adhuc rebellemque populum, quem de opulentia Aegypti, super qua iugiter murmurabat, ad asperrimam solitudinem educebat, factum esse intelligas. Superfluum quoque quicquam in promissione commemorari uidebatur de aeterna scilicet beatitudine, quam etiam sine legis traditione priores antea constabat adeptos esse. Denique, quanta legis sit perfectio, hoc uno collige fine, de quo in nouissimis Moyses his scribit uerbis: Et nunc, Israel, audi praecepta et iudicia, quae ego doceam te, etc. Non addetis ad uerbum, quod loquor uobis, neque auferetis ex eo. Et rursum: Quod praecipio tibi, hoc tantum facito Domino, nec addas quidquam nec minuas.

Perfectum quippe est, cui nihil addendum est. Aut si quid perfectionis deesset, mala haec esset prohibitio, quae, quod deest, prohibet et beatitudinis iter nobis obstruit. Quid etiam ad purificationem uel emundationem nostram atque indulgentiam peccatorum nostrorum lex aliqua in sacrificiis uel ceteris obseruationibus fieri iubet, si hoc ad ueram beatitudinem nihil attineat? Nihil quippe illos excludit a uera beatitudine, quibus peccata dimittuntur. Alioquin nec uobis illa esset speranda. Cur etiam peccata nobis per legem interdicit, nisi ut nobis illud reseruet, quod peccata, si desint, conferunt, si adsint, praepediunt?

Philosophus Miror te legis peritum tam inconsiderate loqui, ut adeo circumcisionem extollas, ne mentiri uerearis dicendo scilicet post circumcisionem tantum et non antea Deum appellari hominum, et eorum tantum, qui circumcisi iam fuerint, ueluti ipse Deus Abraham et Isaac et Iacob appellatur. Unde te aperte ipsa legis Scriptura reprehendit Noe antea longe dicente: Benedictus Dominus, Deus Sem, sit Chanaan seruus eius, Ecce-etenim Noe Deum Sem nominat.

Unde et cum dicitur Deus Abraham, Deus Isaac siue Iacob, non incongrue addi solet: et Deus patrum nostrorum.

Quod si etiam diuina beneficia penses, ex quibus uos maxime gloriamini tamquam eius populus peculiaris, uide, quia Enoch in paradisum felicius translatus est, quam uos in terram Chanaan introducti. Et hoc ille meruisse refertur, cum uidelicet dicitur: Ambulauitque Enoch cum Deo et non apparuit, quia tulit eum Deus. Vos autem illud obtinuisse meritis omnino Moyses denegat dicens: Ne dicas in corde tuo, cum deleuerit eos Dominus: Propter iustitiam meam introduxit me, ut terram hanc possiderem, cum propter impietates suas istae deletae sint nationes, ut compleret uerbum suum, quod pollicitus est patribus tuis. Scito igitur, quod non propter iustitias tuas Deus dederit tibi hanc terram optimam, cum durissimae ceruicis sis populus.

Noe uero propter iustitiam suam uniuersis hominibus praeter domum suam subuersis uniuersorum, quae in terra uel in mari sunt, constitutus est dominus, et omnia ei in esum praeter sanguinem concessa sunt, ut iuxta Dei beneficia terrena, quae uos desiderastis, tanto priorum fidelium uita fuerit felicior quanto liberior et uniuersis terrenae habitationis dominans creaturis. Quanto autem illa Noe et suorum uita liberior exstitit quam uestra, nondum uidelicet iugo legis uestrae oppressa, tanto et nostra liberior est illa antiquiore uita, quam nullis exterioribus dirae legis operibus constringi potestis conuincere.

Quae quidem ab ipso Noe inchoantes, cui de abstinentia sanguinis prior lex instituta est, diligenter consideremus.

Noui tamen legis quaedam praecepta usque etiam ad alienigenas extendi, scilicet illos tantum, quos uernaculos uel seruos haberetis uel qui intra portas uestras uel in terra uestra uobiscum habitarent. Quos quidem in pluribus locis Scriptura diligenter determinat, et quos tu ipse superius ex ipso legis praecepto tamquam indigenas misericorditer tractandos esse ostendisti. Quos et uobis in pluribus obseruantiis lex aggregat et a ceteris peregrinis aduenis aperte distinguit.

Unde cum ait quodam loco: Septimo anno facies remissionem, quae hoc ordine celebratur: Cui debetur aliquid ab amico uel proximo ac fratre suo, repetere non poterit, quia annus remissionis est Domini; a peregrino et aduena exiges, aperte docet peregrinum et aduenam non tam misericorditer tractandum esse sicut indigenam. Hunc quoque peregrinum supra intellexerat, ubi ait: Omne, quod mundum est, comedite; quidquid morticinum est, nemo uescatur ex eo. Peregrino , qui intra portas tuas est, da, ut comedat, aut uende ei, quia tu populus sanctus Domini, Dei tui, es. Longe namque antea in alio libro: Aduenam etiam, qui intra uos habitando, non transeundo, peregrinatur sicut ea, quae ibi proxima praemittuntur insinuat a morticino comedendo, sicut uos inhibuit dicens: Anima, quae comederit morticinum uel captum a bestia tam de indigenis quam et de aduenis, lauabit uestimenta sua et se ipsum aqua et contaminatus erit usque ad uesperum, et hoc ordine mundus fiet. Quod si non lauerit uestimenta sua et corpus, portabit iniquitatem suam. Quem uero uno loco peregrinum et aduenam dicit, quandoque alibi nominat alienum; ueluti cum dicitur: Non faenerabis fratri tuo ad usuram pecuniam nec fruges nec quamlibet aliam rem, sed alieno.

De his autem aduenis, qui peregrinantur inter uos, non uos inter eos, alio loco scriptum est, cum dicitur: Homo quilibet de domo Israel et de aduenis, qui peregrinantur inter uos, si comederit sanguinem, obfirmabo faciem meam contra animam illius, et dispergam eum de populo suo. Nullo quippe legis praecepto alium aduenam comprehenderis, nisi qui apud uos habitat, ac per hoc subiacet uestro dominio et disciplinae. Unde diuina nobis prouidente gratia, quae uobis omnino omnem terrae possessionem abstulit, ut nullus uidelicet apud uos, sed uos apud omnes peregrinemini, nullis nos legitimis uestris sciatis obnoxios.

Quod uero praecepto circumcisionis et exemplo Abrahae nos ad circumcisionem urgere niteris, ut eos quoque legis sacramento includas, quibus tamen nullatenus legem esse datam concedis aut etiam promissionem terrae fieri, quae in pacto circumcisionis statuitur, uide, quam sit inualidum, quod obicis. Cum enim praemisisset Dominus: Circumcidetur ex uobis omne masculinum, atque adiecisset: omne masculinum in generationibus uestris, tam uernaculus quam emptitius et quicumque non fuerit de stirpe uestra: prorecto per hoc, quod ait "ex uobis" non tantum Abraham et posteros eius comprehendit, sed insuper eos, quicumque ad familiam et possessionem eorum pertinent, ut eis uidelicet imperare possent et ad circumcisionem cogere. Unde etiam postquam dixit "et uobis", et postea subdidit, in generationibus uestris tam uernaculus quam emptitius, et deinde adiecit: et quicumque non fuerit de stirpe uestra, per hoc quod dixit: in generationibus uestris et quicumque non erit de stirpe uestra, diligenter expressit, quod superius comprehenderat, cum dixit "ex uobis", non solum uidelicet suorum generationes posteriorum, sed etiam familiam, quam possident alienigenarum. Qui etiam sententiam dicendo: Eritque pactum meum in carne uestra, sic dixit generaliter, "in carne uestra", sicut antea dixerat "in uobis".

Alioquin multum incongrue esset promissum, quasi non pactum Dei in carne ipsorum appareret, nisi et aduenae sicut et ceteri circumciderentur. Unde et per hoc, quod dicitur, "in carne uestra", ipsos quoque aduenas comprehendi constat. Illud quoque, quod nouissime additam sententiam consummat: Masculus, cuius praeputii caro circumcisa non fuerit, peribit anima illa de populo suo, quia pactum meum irritum fecit. Quomodo ad praemissa, quibus et aduenae iam sunt comprehensi, refertur, nisi et cum aduenis pactum suum sit; saltem cum dicitur: Circumcidetur ex uobis, etc.?

Quod uero aeternam quoque animarum beatitudinem ex legitimis uestris uobis esse promissam astruere laboras, uilissimae coniecturae esse ex ipsa lege potest ostendi. Per hoc quippe, quod dicitur cum foedere sempiterno uel in foedus aeternum eos, qui ex praecepto Dei circumcidentur, ei in perpetuum ita foederatos intelligis, ut nec in futuro ab eius gratia disiungantur. Unde et Israelem seu Esau uel plerosque reprobos nullatenus ambigendum est esse saluandos.

Miror etiam, quod non attendis aeternum siue sempiternum frequenter in lege sic accipi, ut uitae praesentis perseuerantiam non excedat. Unde etiam ipso pacto circumcisionis cum praemittitur: Daboque tibi et semini tuo terram peregrinationis tuae et omnem terram Chanaan in possessionem aeternam, non credo te adeo delirare, ut aeternitatis uocabulo uitae quoque futurae beatitudinem includas, de qua hic superfluum est quidquam praecipere. Saepe etiam, sicut nosti, in ipsis legis operibus, quae in hac tantum uita celebrantur, lex adiungere solet: Legitimum sempiternum erit nobis in cunctis generationibus et habitationibus uestris. Sic enim, ut ex pluribus aliquid afferamus, exemplum de celebranda festiuitate tabernaculorum adiecit. Cum enim praemisisset: Sumetisque uobis die primo fructus arboris pulcherrimae spatulasque palmarum et ramos ligni diuersarum frondium et salices de torrente, et laetamini in Domino, Deo uestro, celebrabitisque solemnitatem eius septem diebus per annum; statim adiunxit: legitimum sempiternum erit in generationibus uestris. Qui etiam celebrationem Sabbati septimo die quodam loco instituens ait: Pactum est sempiternum inter me et filios Israel, signumque perpetuum. Sed et cum ait Dominus de Hebraeo seruo, qui non uult egredi liber, quod erit seruus in saeculum, tempus tantum uitae eius comprehendit. Non enim Hebraei serui secundum legem transmittuntur ad posteros, sicut illi, qui de nationibus assumpti sunt. Unde scriptum est: Seruus et ancilla sint uobis de nationibus, qui in circuitu uestro sunt, et de aduenis, qui peregrinantur apud uos uel qui ex his nati fuerint in terra uestra, hos habebitis famulos, et haereditario iure transmittetis ad posteros ac possidebitis in aeternum; fratres autem uestros filios Israel ne opprimatis per potentiam.

Sufficiebat quippe Domino in remuneratione carnalis populi, qui non nisi terrena sciebat, eam ad tempus uitae tantum praesentis accommodare. Quod uero perfectionem legis commendans asseruisti, ea tantum, quae Moyses praecepit, esse facienda, miror, quod oblitus sis te quidem superius astruxisse laudabiliter multa praeceptis ex gratia superaddi. Quod omnibus esse uerissimum pater. Unde et uos nonnullas primas traditiones post legem accepistis, quas utilissimas iudicatis, ueluti cum exemplo Danielis cibos regios et uinum respuentis, ne in eis scilicet contaminaretur, uos quoque a nostro abstinetis uino. Sed et Rechabitae praecepto Ionadab, patris sui, uino in perpetuum abstinentes tam praecepta Moysis quam omnes patrum uestrorum traditiones supergressi sunt. Ad quos etiam Ieremias a Domino missus, ut uinum biberent, non est ab eis exauditus. Unde in tantum uoce Domini eorum oboedientia commendatur, ut eis promitteret dicens: Pro eo, quod oboedistis praecepto Ionadab, patris uestri, et custodistis omnia mandata eius, no n deficiet uir de stirpe Ionadab, filii Rechab, stans in conspectu meo cunctis diebus.

Numquid et rex Ezechias confringendo serpentem aeneum legis transgressor exstitit uidelicet eo laudabiliter destructo sine praecepto, quod utiliter factum fuerat ex praecepto? Dauid etiam cum psalmos ad honorem Dei composuit uel arcam Domini solemniter in Ierusalem adduxit uel Salomon templum Domini construxit atque dedicauit, id profecto egerunt, quod nequaquam Moyses praeceperat. Omnes quoque prophetiae absque praecepto Moysis conscriptae sunt et legis sibi traditae, et innumera post Moysen a sanctis patribus uel ex praecepto Domini uel pro manifesta utilitate sunt acta, quae nequaquam in praeceptis Moysis continentur. Non enim in his, quae manifestam habent utilitatem, praecepta Domini sunt exspectanda nec peccatum est facere, quod non est praeceptum, sed facere contra praeceptum. Alioquin nec diem unam praesentis uitae possetis transigere nec domesticam curam uno die peragere, cum multa nos agere opus sit uel emendo uel negotiando uel de hoc loco ad illum transeundo uel denique comedendo siue dormiendo, quae non habentur in praecepto. Praeterea quis non uideat, si plus uel minus, quam Moyses praecepit, non sit faciendum, omnes, qui legem custodiunt, aequalis esse meriti nec inter eos alterum altero meliorem existere, quorum merita non possunt inaequalia esse.

Patet igitur ex praemissis, quod nullo modo perfectionem legis per hoc potes commendare, quod intelligis contra legem agi, si quid, quod in ea praeceptum non sit, superaddatur. Nec te satis Dominum excusare agnoscas, quod cum legis oboedientiam suaderet, id, ut dixi, quod maximum est in eius remuneratione, praetermisit, si ad illud etiam promerendum eam sufficere iudicauerit. Quod uero spirituale bonum peccatorum purificatione per sacrificia uel quaelibet legis opera exteriora consequi confiditis, miror, si, ut ipse professus es et manifesta ueritas habet, uestra Dei et proximi dilectio ad iustificationem sanctitatis sufficiat.

Neque enim sine istis quidquam illa proderit, quantum ad animae salutem pertineat, nec dubium est, cum ista quemlibet iustum effecerint, iam non in eo reatu peccati esse, ut spirituali egeat purificatione. Unde et de peccatore poenitente scriptum habetis: Sacrificium Deo spiritus contribulatus, etc.; et rursum: Dixi: Confitebor aduersum me iniustitiam meam Domino, et tu remisisti impietatem peccati mei. Ecce quomodo sacrificium hoc contriti cordis commendat, qui illud exterius omnino alibi reprobat ex persona Domini dicens: Audi, populus, et loquar; Israel, non accipiam de domo tua uitulos neque de gregibus tuis hircos. Si esuriero, non dicam tibi: Meus est enim orbis terrae et plenitudo eius. Numquid manducabo carnes taurorum ac sanguinem hircorum potabo. Immola Deo sacrificium laudis, et redde Altissimo uota tua et inuoca me in die tibi, etc., tribulationis, eruam te et honorificabis me.

Cordis sacrificium, non animalium esurit Dominus, et illo reficitur, et cum istud inuenit, illud non quaerit, et cum istud non inuenit, illud omnino superfluit, quantum inquam ad animae iustificationem, non ad legalium poenarum circuitionem, secundum quas tamen peccata uobis condonari dicuntur.

Lex quippe uestra, quae tantum in hac uita uel impletionis uel transgressionis suae persoluit merita et hic solummodo in utroque remunerationem habet, sic ad hanc uitam corporalem accommodat cuncta, ut nihil secundum animare mundum uel immundum censeat nec purificationes aliquas ad immunditiam animarum, quas proprie peccata nominamus, ipsa referat. Unde et similiter cibos mundos uel immundos nominat sicut et homines, lectos etiam, sedes, et totam suppellectilem domus seu etiam uestes et pleraque alia inanimata immunda seu polluta frequenter appellat. Quod si immunditias hominum, quarum purificationes institutae sunt, his, qui inquinantur, peccatis connumeres, numquid feminam post partum per sacrificium mundatam ex hoc ipso, quod peperit, peccatum incurrisse iudicas, cum illam potius maledictam censeatis, quae non reliquerit semen in Israel? Quod etiam peccatum uir, qui patitur fluxum seminis, ex hoc contrahit? Quem tamen adeo abominabilera censet lex, ut lectus, in quo dormierit, immundus sit, et ubicumque sederit. Vas etiam fictile, quod contigerit, confringetur, ligneum uero lauetur. Si quis hominum tetigerit lectum eius uel sederit, ubi ille sederat, lauabit uestimenta sua, et ipse etiam lotus aqua immundus erit usque ad uesperare. Mulier quoque, cum naturaliter accidentem menstruorum patitur fluxum, adeo immunda censetur, ut id quoque, in quo dormierit uel sederit, in tantum polluatur, ut suo tactu quaelibet polluat, sicut et de uiro patiente fluxum seminis supra dictum est.

Quid uero haec, obsecro, ad inquinationem animae, ut lectus uidelicet cuiusquam contactu etiam polluatur? Quae sunt istae, oro, immunditiae uel pollutiones? Certe illae, quae et ciborum, ut sicut illi uobis uitandi sunt in esu, sic ista in tactu, et sicut illa immunda, quia non edenda, sic ista immunda uel polluta, quia non tangenda, et qui ea tangunt, etiam si compulsi uel ignorantes id faciunt, immundi similiter decernuntur, quia in familiaritate conuersationis uitandi usque ad praefixum purificationis terminum.

Quae uero manifesta sunt peccata, sicut homicidium uel adulterium et similia, morte potius multantur, quam sacrificiis expiantur. Nec eis talium purificationum indulgetur remedium, quibus saluari, qui ea commiserunt, ualeant. Ex quo magis has purificationes ad quandam uitae praesentis honestatem quam ad animae salutem intelligas accommodari. Et cum talium peccata condonari dicuntur, poenas illas corporales, quae pro ipsis institutae sunt, his, qui a conuersatione communi separantur, relaxari constat. Numquid enim et aliud intelligendum est peccatum condonari, quam poenam ei debitam relaxari, siue illa sit corporalis siue perpetua? Animae uero reatus, sicut uoluntate ipsius committitur, per eius cor contritum ac ueram poenitentiae compunctionem statim ita condonatur, ut ulterius pro ipso nullatenus damnetur, sicut dictum est: Dixi: Confitebor aduersum me. Postquam enim peccator poenitens apud se constituit se ipsum inde per confessionem accusare, iam in hoc ipso, quod culpa peruersae uoluntatis, per quam deliquerat, caret reatu, admittit, et poena eius perpetua condonatur, etsi adhuc temporalis ad correctionem seruetur, sicut idem alibi commemorat uester Propheta dicens: Castigans castigauit me Dominus, et morti non tradidit me.

Haec me super animae meae salute inquirendo de fide tua seu fide mea consuluisse te satis arbitror. In qua quidem nostrae consultationis collatione id actum esse perpendo, ut nec auctoritate legis tuae, etsi eam a Deo datam recipias, cognoscere possis ad eius sarcinam me debere submittere, tamquam illi, quam nobis exemplo sui Iob praescribit, legi quidquam necessarium sit addi aut illi morum disciplinae, quam de uirtutibus ad beatitudinem sufficientibus posteris philosophi nostri reliquerunt. De quo nunc superest praesentis iudicis sententiam audire uel, quod mihi superest, nostrae inquisitionis operam ad Christianum transferre.

Iudex Asserunt ambo nostri iudicii sententiam excipere. Ego uero cupidus discendi magis quam iudicandi, omnium prius rationes me uelle audire respondeo, ut tanto essem discretior in iudicando, quanto sapientior fierem audiendo, iuxta illud, quod supra memini, secundum summi sapientis prouerbium: Audiens sapiens sapientior erit et intelligens gubernacula possidebit.

In quo omnes pariter assenserunt eodem accensi desiderio discendi.

Philosophus Te nunc, Christiane, alloquor, ut tu inquisitioni meae secundum propositi nostri conditionem respondeas. Cuius quidem lex tanto debet esse perfectior et remuneratione potior eiusque doctrina rationabilior, quanto ipsa est posterior. Frustra quippe populo priores leges scriberentur, si quid ad doctrinae perfectionem eis non adderetur. Quod quidam nostrorum in secundo Rhetoricae diligenter considerans, cum de contrariis legibus causam formaret, attendendum esse praecepit, utra lex posterior lata sit. Nam postrema quaeque, inquit, grauissima est.

Christianus Miror t e ab his, quae in exordio professus es, ita impudenter dissonare. Cum enim praemisisses te inquisitionibus tuis reperisse Iudaeos stultos, Christianos insanos, postmodum dixeris te non ad concertationem contendere, sed ad inquirendam ueritatem conferre: qua ratione nunc ab his, quos etiam insanos reperisti, tandem ueritatis doctrinam exspectes? Numquid iam post inquisitiones tuas eorum insaniam arbitraris cessare, ut iam ad eruditionem tuam possint sufficere? Certe si Christianae fidei sectare arbitraris insaniam et eos, qui hanc sectantur, deputas insanos, uide, tu Philosophus, de summis illis Graecorum philosophis quid aestimandum sit, qui illa rudi et inculta uirorum simplicium praedicatione, id est apostolorum, omnes ad hanc conuersi facti sunt insanissimi. In tantum uero apud Graecos haec nostra, ut dicis, insania radicata est et confirmata, ut ibi tam euangelica quam apostolica doctrina conscripta ac postmodum magna concilia celebrata omnem inde mundum repleuerint et uniuersas haereses represserint.

Philosophus Nonnumquam conuiciis et improperiis facilius homines prouocantur, quam supplicationibus et obsecrationibus flectuntur, et qui sic prouocantur, studiosius satagunt de pugna, quam qui orantur, mouentur ex gratia.

Christianus Ignoscendum tibi est, si hac intentione hoc egisti. Nunc uero, ne ex diffidentia pugnam hanc differre uidear, tam mihi quam tibi orandus est, ut quid tibi quaerendum, quid mihi respondendum sit, ipse Dominus inspirer, qui uult omnes homines saluos fieri et ad cognitionem sui uenire. Nunc igitur, si placet, cum ad perfectionem nostrae legis, tam euangelicae scilicet quam apostolicae doctrinae, sis exsors, hanc primum inspiciamus et cum ceteris conferamus omnibus doctrinis, ut, si hanc in illis, quae iustificant, praeceptis uel exhortationibus perfectiorum uideris, eam, sicut oportet, magis eligas. Quod et supra memorat rhetor uester de contrariis, ut dixisti, legibus agens consulit dicens: "Si leges duae uel plures seruari non possunt, quia

discrepant inter se, ea maxime conseruanda putetur, quae ad maximas res pertinere uidetur."

Philosophus Nihil hoc consilio probabilius, et nihil stultius, quam ab antiquis ad nouas recedere leges nisi doctrina potiores. Quas uidelicet nouas leges, qui composuerunt, tanto eas cautius ac perfectius scribere potuerunt, quanto iam priorum legum disciplina et ipsa necessariarum rerum experientia instructi facile, quae deerant, ex proprio addere potuerunt ingenio, sicut etiam in ceteris contingit philosophiae disciplinis. Tum autem de perfectione posteriorum scriptorum maxime est confidendum, si moderni scriptores aequare ingeniis antiquos potuerint. Sed quid, si forte ipsos etiam longe transcendant, sperandum est?

Quod profecto de legislatore, uidelicet Christo, quem ipsam Dei sapientiam dicitis, nequaquam dubitatis. De quo etiam Iob nostrum antea cecinisse asseritis: Ecce Deus infortitudine sua, et nullus ei similis in legislatoribus. Cuius et Apostolus uester praeferens doctrinam et primae legis imperfectionem manifeste profitens ait: Multifarie multisque modis Deus olim loquens patribus in prophetis nouissime diebus istis locutus est nobis in Filio, etc. Et iterum idem infra de ueteris et nouae legis discretione iudicans: Reprobatio, inquit, fit praecedentis mandati propter infirmitatem eius et inutilitatem. Nihil enim ad perfectum adduxit lex. Introductio uero melioris spei, per quam proximamus ad Deum.

Christianus Certe, ut uideo, non te ignorantia fidei nostrae, sed magis tuae infidelitatis obstinatio damnat. Qui et nostrae legis perfectionem ex scriptis ipsius didicisti et adhuc, quod sequaris, inquiris, quasi perfectum ibi et omnibus aliis excellentius non habeas documentum uirtutum, quas ad beatitudinem sufficere nullatenus dubitas. De qua quidem perfectione, quae deerant, id est ueteri suo complente, cum ipse Dominus Nouum traderet Testamentum, statim exorsus discipulis ait: Nisi abundauerit iustitia uestra, etc. Et statim per singula nouae legis abundantiam prosecutus, quae morali deerant perfectioni, diligenter expressit et ueram ethicam consummauit. In cuius comparatione, quidquid tam antiquis patribus quam prophetis de disciplina morum ac discretione uirtutum traditum fuerat, nihil esse facile conuincetur, si diligenter haec conferamus cum prioribus.

Philosophus Harum me, ut nosti, collationum tantummodo desiderium huc adduxit, et hac nos intentione congregati sumus.

Christianus Nunc prorecto, quantum percipio, ad omnium disciplinarum finem et consummationem proficiscimur. Quam quidem uos ethicam, id est moralem, nos diuinitatem nominare consueuimus. Nos illam uidelicet ex eo, ad quod comprehendendum tenditur, id est Deum, nuncupantes, uos ex illis, per quae illuc peruenitur, hoc est moribus bonis, quas uirtutes uocatis.

Philosophus Assentio, quod clarum est, et nouam nuncupationem nominis uestri non mediocriter approbo. Quia enim ad quod peruenitur his, per quae uenitur, dignius aestimatis et peruenisse felicius quam uenire, hoc uestri nominis insigniorum est nuncupatio ex origine propriae diuinationis lectorem plurimum alliciens. Quae, si ita ex documento sicut ex uocabulo praeemineat, nullam ei disciplinam comparandam censeo. Nunc igitur, si placet, praefinire te uolumus, in quo uerae ethicae summa consistat, et quid ex hac spectandum sit nobis disciplina et quo cum peruentum fuerit, eius sit intentio consummata.

Christianus Huius, ut arbitror, disciplinae in hoc tota colligitur summa, ut, quod summum bonum sit et qua illuc uia nobis sit perueniendum, aperiat.

Philosophus Placet utique uehementer tam paucis uerbis tantae rei summam exprimi et totius ethicae tam diligenter intentionem comprehendi. Quae quidem intentionis uerba ista in se statim rapiunt auditorem et huius disciplinae studium commendant, ut in eius comparatione omnium artium uilescant doctrinae. Quo enim summum bonum ceteris omnibus est excellentius, in cuius fruitione uera consistit beatitudo, constat procul dubio eius doctrina ceteris tam utilitate quam dignitate longe praecedere. Longe quippe aliorum studia infra summum bonum remanent nec beatitudinis contingunt eminentiam, nec ullus in eis fructus apparet, nisi quantum huic summae deseruiunt philosophiae tamquam circa dominam occupatae pedissequae. Quid enim ad studium grammaticae uel dialecticae uel ceterarum artium de uera hominis beatitudine uestiganda? Longe omnes inferius ab hac eminentia iacent nec ad tantum se attollere ualent fastigium. Sed quaedam genera locutionum tradunt uel rerum aliquas exercent naturas, quasi quosdam gradus ad hanc celsitudinem parantes, cum de ipsa nobis disserendum et aliquas rerum naturas in exemplum uel similitudinem quasi fuerit afferendum, ut per illas quasi quodam pedissequarum ducatu pertingamus ad dominam in illis quidem progressionis nostrae transitum habentes, in hac requiem et nostrae fatigationis finem adepti.

Christianus Gaudeo te huius philosophiae excellentiam tam diligenter attigisse et a ceteris distinxisse, ex quo te in eius studio maxime occupatum intelligo.

Philosophus Recte, inquam, occupatum. Haec quippe sola est naturalis disciplina, quae praeceptis moralibus tanto amplius philosophis congruit, quanto magis eos lege uti et rationibus constat inhaerere, sicut ille uir doctor meminit.

Nam et Iudaei, inquit, signa petunt, et Graeci sapientiam quaerunt. Iudaei quippe tantum, quod animales sunt et sensuales, nulla imbuti philosophia, qua rationes discutere queant, solis exteriorum operum mìraculis mouentur ad fidem, quasi haec facere solius Dei sit et nulla in eis daemonum illusio fieri possit. Quod quam sit stultum recipere, et magi in Aegypto docuerunt et uos Christus praecipue instruxit, qui de pseudophilosophis Antichristi praemonens eos in seductione hominum tanta operari miracula testatur, Ut in errorem, inquit, ducantur, si fieri potest, etiam electi.

Quasi ergo haec signa quaerere stultitia sit, e contrario per adiunctum praedictus meminit Apostolus, cum adiecit, et Graeci sapientiam quaerunt, hoc est rationes a praedicatoribus exigunt, quae sunt certa sapientiae instrumenta. Unde maxime uestra, id est Christiana, praedicatio commendatur. Quod eos ad fidem conuertere potuit, qui rationibus plurimum nitebantur et abundabant, omnium uidelicet liberalium artium studiis imbuti, rationibus armati. Quorum quidem ipsi non solum inquisitores, uerum etiam inuentores exstiterunt et ex eorum fontibus in uniuersum mundum riuuli manauerunt. Ex quo praecipue et nunc de uestra confidimus disciplina, ut, quo iam amplius solidata conualuit, in conflictu rationum plurimum possit.

Christianus Immo post tantorum conuersionem philosophorum nec tibi nec posteris de fide nostra ambigere licet, nec iam tali conflictu opus esse uidetur, cur in saecularibus disciplinis eorum omnia credatis auctoritati et non eorum exemplis ad fidem moueamini dicentes cum Propheta: Neque meliores sumus quam patres nostri. Philosophus Nec eorum auctoritati ita concedimus, ut dicta ipsorum ratione non discutiamus, antequam approbemus. Alioquin philosophari desisteremus, si uidelicet rationum inquisitione postposita locis auctoritatis, qui inartificiales iudicantur et a re ipsa omnino disiuncti sunt in opinione potius quam in ueritate consistentes, plurimum uteremur; nec ipsos maiores nostros ad fidei uestrae confessionem tam ratione ductos quam ui tractos esse crederemus, sicut et uestrae consentiunt historiae. Ante imperatorum quippe uel principum ad fidem uestram per miracula, ut dicitis, conuersionem paucos sapientum uel nullos uestra praedicatio acquisiuit, quamuis tum facile a patentissimis idolatriae erroribus gentes possent auelli et in quemcumque unius Dei cultum transferri. Unde et prouide Paulus uester inuectionis suae in Athenienses occasionem sumens sic exorsus ait: Viri Athenienses, per omnia uos superstitiosos esse uideo, etc.

Iam tunc enim legis naturalis et diuini cultus scientia euanuerat et errantium multitudo paucitatem sapientum omnino deleuerat uel oppresserat, atque ut ex nostra loquamur conscientia et praedicationis Christianae non modicum approbemus fructum, per hanc maxime idolatriam in mundo non ambigimus deletam tunc fuisse.

Christianus Adiunge et quod patet et legem naturalem suscitatam esse et perfectam morum disciplinam, qua uos, ut dicitis, sola nitimini et ad saluandum sufficere creditis, nonnisi ab ipso traditam fuisse, a quo tamquam uera sophia, id est sapientia Dei, quicumque instructi sunt, ueri sunt dicendi philosophi.

Philosophus Atque utinam, ut dicis, sic conuincere possis, ut ab ipsa, ut dicitis, suprema sapientia, quam Graece logon, Latine Verbum Dei uocatis, uos uere logicos et uerborum rationibus exhibeatis esse armatos! Nec illud Gregorii uestri me miserorum commune refugium praetendere praesumatis. "Fides", inquit, "non habet meritum, cui ratio humana praebet experimentum." Quia enim apud uos fidem, quam astruunt, disserere non sufficiunt, statim ad suae imperitiae solatium hoc Gregorianum assumunt. Quod quidem iuxta eorum opinionem quid aliud agit, nisi ut quibuslibet fidei praedicationibus aeque stultis sicut et sanis acquiescamus? Si enim fides ratione minime sit discutienda, ne meritum amittat, nec, quid credi oporteat, animi iudicio sit discutiendum, sed statim his, quae praedicantur, assentiendum, quoscumque errores praedicatio seminet, suscipere nihil refert, quia nihil licet ratione refellere, ubi rationem non licet adhibere. Dicat idolatra de lapide uel ligno uel qualibet creatura: Hic est Deus uerus, Creator coeli et terrae; uel quamlibet patentem abominationem praedicet, quis eam ualebit refellere, si de fide nihil sit discutiendum ratione? Statim arguenti se et maxime Christiano id, quod praemissum est, obiciet: "fides non habet meritum", etc. Statim Christianus ex ipsa sua defensione confundetur dicens eius penitus rationes in talibus audiendas non esse, ubi eas ipse penitus induci prohibet, nec eum aliquem rationibus de fide recte impugnare, qui se impugnare minime permittat.

Christianus Ut ait ille maximus sapientum: "Sunt uiae hominis, quae uidentur rectae, nouissima autem eius deducunt ad mortem." Sic et plerumque rationes uidentur, hoc est rationabiliter et conuenienter aliqua dici, cum minime ita sit.

Philosophus Quid et de ipsis, quae pro auctoritatibus habentur? Nonne in ipsis plurimum erratur? Alioquin non essent tot fidei sectae diuersae, si eisdem omnes auctoritatibus uterentur. Sed prout quisque propria ratione deliberat, singuli, quas sectantur auctoritates, eligunt. Alioquin indifferenter omnium Scripturarum sententiae essent suscipiendae, nisi ratio, quae naturaliter prior eis est, de ipsis prius haberet iudicare. Nam et ipsi, qui scripserunt non nisi ex ratione, qua eorum abundare uidentur sententiae, auctoritatem, hoc est credendi statim eis meruerunt dignitatem. Adeo autem ipsorum quoque iudicio auctoritati ratio praeponitur, ut, sicut uester meminit Antonius: "cum humanae rationis sensus inuentor fuerit litterarum, cui sensus est incolumis, ei minime necessariae sint litterae." Quae in omni philosophica disputatione ita nouissimum aut nullum obtinere censetur locum, ut ea, quae a rei iudicio, id est ab auctoritate ducuntur argumenta, eos omnino inducere pudeat, qui de propriis uiribus confidentes alienae opis refugium dedignantur. Unde bene philosophi talium argumentorum locos, cum ad eos orator magis quam Philosophus confugere cogitur, omnino extrinsecos et a re disiunctos et ab omni uirtute destitutos iudicauerunt, utpote in opinione potius quam in ueritate consistentes et nullo ingenii artificio ad suorum inuentionem argumentorum egentes, cum is, qui ea inducit, non suis, sed alienis utatur uerbis.

Unde et Boetius uester tam Themistianam quam Tullianam locorum diuisionem in Topicis suis complectens: "A rei iudicio", inquit, "quae sunt argumenta, quasi testimonium praebent, et sunt inartificiales loci atque omnino disiuncti nec rem potius quam opinionem iudiciumque sectantes." Rursus idem de eodem loco secundum Tullium: "Restat locus", ait, "quem extrinsecus dixit assumi. Hic iudicio nititur et auctoritate et totus probabilis est nihil continens necessarium." Et post aliqua: "Hic uero locus extrinsecus dicitur esse constitutus, quoniam non de his, qui praedicati uel subiecti sunt, terminis sumitur, sed ab extrinsecus posito iudicio uenit. Hinc etiam inartificialis et expers", ait, "uocatur, quoniam hinc non sibi ipse conficit argumentum orator, sed praeparatis positisque utitur testimoniis." Quod uero dixisti in rationibus quoque discernendis siue cognoscendis nonnumquam errari, uerum utique est atque liquidum. Sed hoc eis accidit hominibus, qui rationalis peritia philosophiae et argumentorum carent discretione; quales se Iudaei profitentur esse, qui pro argumentis signa requirunt, et quicumque suum in dictis alterius praesidium ponunt; tamquam de auctoritatis uel scripto absentis facilius iudicetur quam de ratione uel sententia praesentis, et sensus illius melius quam istius possit inquiri. Dum uero, quantum ualemus, de nostra solliciti salute Deum inquirimus, eius utique supplet gratia, quod nostra non sufficit opera, et uolentes adiuuat, ut possint, qui hoc ipsum etiam inspirat, ut uelint. Et qui saepe inuitos trahit, uolentes non reicit et nitenti porrigit dexteram, cuius arguere non potest negligentiam. De quo uos ipsa, quam dicitis, ueritas securos Christus efficiens congrua similitudine praemissa subintulit: Petite, et accipietis, quaerite, et inuenietis, pulsate, et aperietur uobis. Omnis enim, qui petit, accipit, et qui quaerit, inuenit, et pulsanti aperitur. Quae quidem memini praecedentia uerba Augustinus exponens quodam suo tractatu De misericordia inquit: "Petite orando, quaerite disputando, pulsate orando." Unde et artem disputandi secundo De ordine libro ceteris praeferens disciplinis, et tamquam ipsa sola sciat uel scientes faciat, eam commendans ait:

"Disciplinam disciplinarum, quam dialecticen uocant. Haec docet docere, haec docet discere. In hac se ipsa ratio demonstrat, quid sit, quid uelit, scit sola. Scientesque facere non solum uult, sed etiam potest." Idem in libro sec undo De Christiana doctrina eam admodum sacrae lectioni necessariam ostendens: "Restant", inquit, "ea, quae non ad corporis sensus, sed ad rationem pertinent, ubi disciplina regnat disputationis et numeri. Sed disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum, quae in sacris litteris sunt penetranda, plurimum ualet. Tamen ibi cauenda est libido rixandi et puerilis quaedam ostentatio decipiendi aduersarium. Sunt enim multae, quae appellantur sophismata, falsae conclusiones rationum et plerumque ueras imitantes, ut non solum tardos, sed etiam ingeniosos minus attentos decipiant. Quod genus captiosarum conclusionum Scriptura, quantum existimo, detestatur illo loco ubi dictum est: Qui sophistice loquitur, odibilis est."

Christianus Nemo certe nostrum, qui discretus sit, rationibus fidem uestigari ac discuti uetat, nec rationabiliter his, quae dubia fuerint, acquiescitur, nisi cur acquiescendum ratione praemissa. Quae uidelicet, cum rei dubiae fidem efficit, prorecto id, quod a uobis argumentum dicitur, ipsa fit. In omni quippe disciplina tam de scripto quam de sententia se ingerit controuersia, et in quolibet disputationis conflictu firmior rationis ueritas reddita quam auctoritas ostensa. Neque enim ad fidem astruendam referet, quid sit in rei ueritate, sed quid in opinionem possit uenire, et de ipsius auctoritatis uerbis pleraeque quaestiones emergunt, ut de ipsis prius quam per ipsa iudicandum sit. Post rationem uero redditam etiam, si ratio non sit, sed uideatur, nulla quaestio remanet, quia nulla dubitatio superest.

Tecum uero tanto minus ex auctoritate agendum est, quanto amplius rationi inniteris et Scripturae auctoritatem minus agnoscis. Nemo quippe argui nisi ex concessis potest, nec nisi per ea, quae recipit, conuincendus est, et aliter tecum, aliter nobiscum ad inuicem confligendum est. Quid Gregorius aut ceteri doctores nostri, quid etiam ipse Christus uel Moyses astruat, nondum ad te pertinere nouimus, ut ex ipsorum dictis ad fidem cogaris. Inter nos, qui hoc recipimus, habent ista locum et maxime rationibus nonnumquam fidem astruendam esse uel defendendam, de quibus quidem memini contra eos, qui fidem rationibus uestigandam esse denegant, secundus etiam Theologiae Christianae liber tam uirtute rationum quam auctoritate scriptorum plenius disserit et rebelles conuincit. Nunc ad propositum, si placet, reuertamur.

Philosophus Immo quia placet et super omnia placere oportet, quoad possumus, adnitamur et uerioris ethicae documentis legem poscitare conemur naturalem. Quod recte et ordine consummari credimus, si iuxta comprehensam a te superius ethicae summam, quod sit summum bonum et qua illuc uia perueniendum sit, discusserimus, ut sit uidelicet in his ethicae nostrae tractatus bipartitus.

Christianus Approbo tecum, quod probas. Sed quia iuxta superioris condictum propositi conferendae sunt nostrae cum uestris sententiae, ut potiora ualeamus eligere, et tu ex antiquitate legis naturalis primum tibi locum uindicasti, tuum est, qui priore, ut dicis, lege, hoc est naturali, contentus es et ea tantum uteris, tuas uel tuorum super hoc in medium proferre sententias et postmodum nostrorum, si in aliquo dissentimus, rationes audire.

Philosophus Summum bonum siue finem boni, hoc est consummationem uel perfectionem eius, definierunt, sicut plerique uestrorum meminerunt, quo quisque, cum peruenerit, beatus est, sicut e contrario summum malum, cuius assecutio miserum facit. Quorum utrumque moribus promeremur. Mores autem uirtutes uel eis contraria uitia constat appellari. Quidam tamen nostrum, sicut et in octauo De Ciuitate Dei meminit Augustinus, uirtutem ipsam summum bonum dixerunt, alii uoluptatem.

Christianus Ut quid, obsecro, uoluptatem intellexerunt?

Philosophus Non, ut plerique aestimant, carnalium illecebrarum inhonestam et turpem oblectationem, sed quandam interiorem animae tranquillitatem, qua inter aduersa et prospera manet quieta et propriis bonis contenta, dum nulla eam peccati mordeat conscientia. Absit enim, ut philosophi, terrenae felicitatis maximi contemptores et praecipui carnis domitores, in huius uitae turpitudinibus summum bonum constituerent, sicut Epicuro et eius sequacibus, id est Epicureis, multi per ignorantiam imponunt non equidem intelligentes, quid illi, ut diximus, uoluptatem nominarent. Alioquin, ut diximus, Seneca, ille maximus morum aedificator et continentissimae, sicut et uos ipsi profitemini, uitae, nequaquam Epicuri tamquam magistri sui sententias tam crebro ad instructionem morum induceret, si ita, ut dicitur, sobrietatis atque honestatis tramitem excessisset.

Christianus Esto, ut aestimas, sed hoc, quaeso, aperi, utrum hoc modo uoluptatem intelligentes ab eis, qui uirtutem nominant, sensu etiam sicut et uerbis dissident.

Philosophus Nulla aut parua, quantum ad sententiae summam, est eorum distantia. Hoc ipsum uirtutibus polIere est hanc animae tranquillitatem habere et e conuerso.

Christianus Una itaque sententia est utrorumque de summo bono, uero nuncupatio diuersa; ac sic duae illae, quae uidebantur de summo bono, sententiae ad unum sint redactae.

Philosophus Sic aestimo.

Christianus Et quam, rogo, uiam ad hoc summum bonum, id est uirtutem, perueniendi constituebant?

Philosophus Ipsum prorecto moralis lectionis studium uel domandae carnis exercitium, ut bona in habitum solidata uoluntas uirtus dici queat.

Christianus Et quem esse beatum definiunt?

Philosophus Beatum quasi bene aptum dicunt, hoc est in omnibus bene et facile se agentem, ut idem sit scilicet beatum esse, quod bonis moribus, id est uirtutibus, pollere.

Christianus Numquid de immortalitate animae et quadam futurae uitae beatitudine quidquam aestimant et eam pro meriris suis exspectant?

Philosophus Ita equidem, sed quid inde?

Christianus Numquid illius uitae beatitudinem iudicant maiorem, ubi uidelicet eos susceptos nullus affiiget passionis dolor, ut ibi potius quam hic summum hominis bonum et ueram beatitudinem exspectemus?

Philosophus Quies quidem illius uitae maxima est ab omni, ut dixisti, passione immunis, sed, cum afflictio cessat, nequaquam augeri beatitudinem dicunt, nisi uirtus excrescat; nec quisquare ab eis beatior fieri dicitur, nisi uirtute melior efficiatur; hoc ipsum quippe, ut dixi, definiunt beatum esse, quod est uirtutibus pollere. Unde et quislibet, dum pro iustitia patitur et patiendo amplius mereri dicitur, aeque beatus in tormentis, ut ante dicitur, quia aeque bonus. Quamuis enim uirtus eius nunc magis quam prius appareat, nequaquam tamen ex tormento creuit, sed ex tormento, quanta erat, apparuit. Absit enim, ut quaecumque ad corporalem uel quietem uel afflictionem pertinent, beatitudinem nostram uel augeant uel minuant, si in eodem proposito uirtus mentem custodiat. Ipse quidem Christus uester numquid patiendo suam minuit beatitudinem aut resurgendo auxit? Nequaquam igitur, quia illic cessant corporales istae afflictiones, nos ibi censeas futuros beatiores, si futuri non sumus meliores.

Christianus Quid, si sumus?

Philosophus Utique beatiores, quia meliores.

Christianus Illam, ut dixi, uitam pro meritis tamquam debitam exspectatis, tamquam hic cum uitiis pugna sit, ibi uictoriae corona.

Philosophus Ita omnibus patens est.

Christianus Quo igitur modo ibi merces recipienda est agonum, si felicius ibi non sit uiuendum nec illa uita sit praesenti melior ac beatior? Quod si illa, quam haec beatior sit, prorecto et qui ea fruuntur, beatiores quam hic esse uidentur.

Philosophus Utique beatiores, ut dixi, si meliores.

Aliter nequaquam recipimus. Nec enim, qui coronam adeptus est, maiore igitur praeditus est uirtute, quam antea fuerit in certamine, nec eius fortitudo maior est facta, licet magis numquam prius sit probata uel cognita, immo ex ipso grauamine conflictus fortassis diminuta; nec triumphantis quam pugnantis est uita melior, quamquam suauior.

Christianus Egestatem, infirmitatem, mortem et ceteras aduersitatum uel passionum molestias tam uestri quam nostri doctores et pariter uniuersi malis connumerant; et propter illa, quae uirtutibus contraria sunt, tam a nimae quam corporis multa sunt uitia, quae nihilominus inter mala sunt reputanda, ut claudicatio corporis siue caecitas, hebetudo mentis uel obliuiositas. De contrariis quidem Aristoteles in Categoriis suis disserens: "Contrarium", inquit, "bono quidem ex necessitate est malum; hoc autem palam est per singulorum inductionem: ut sanitati languor et iustitiae iniustitia et fortitudini debilitas. Similiter autem et in aliis. Malo autem aliquando quidem bonum est contrarium, aliquando malum. Egestati enim, cum sit malum, superabundantia contraria est, cum sit ipsa malum. Sed in paucis hoc tale quislibet inspiciet. In pluribus uero semper malum bono contrarium est." Et in Topicis suis Tullius, cum a contrariis locum assignaret: "Si bona est", inquit, "sanitas, mala est aegritudo": Ipse etiam Dominus de pace, quam oboedientibus tribuit, et de persecutionibus, quam rebellibus immittit, per prophetam ait: Ego, Dominus, faciens bonum et creans malum. Et in Euangelio Dominus de terrenis bonis et malis ad diuitem ait: Recepisti bona in uita tua, et Lazarus similiter mala. Ille quoque uester prius et postea noster Augustinus mortem malam astruit. "Sicut lex", inquit, "non est malum, quoniam auget peccantium concupiscentiam, ita nec mors bonum est, quoniam auget patientium gloriam et efficit martyres. Lex quidem bona est, quia prohibitio est peccati.

Mors autem mala, quia stipendium peccati. Sed quem ad modum iniusti male etiam utuntur bonis, ita etiam iusti bene utantur malis. Hinc fit, ut et mali male lege utantur, quamuis lex sit bonum, et boni bene moriantur, quamuis sit mors malum. "

Philosophus Quorsum, obsecro, ista?

Christianus Ut eam, inquam, meliorem esse uitam intelligas, quam et ab istis malis omnino constat esse immunem et in tantum a peccato prorsus remotam, ut non solum ibi non peccetur, sed nec peccari possit. Quae nisi melior uita praesente sit aut magis placeat, frustra est in retributione posita. Sin autem magis placet nec melior est, irrationabiliter huic praefertur, et qui eam plus desiderant, indiscrete agunt.

Philosophus Certe, ut uerum fatear, nunc te primum philosophum comperior, nec tam manifestae rationi impudenter conuenit aduersari. Sed ibi potius quam hic iuxta propositam rationem tuam summum est hominis bonum exspectandum. Et fortassis hoc fuit Epicuri sententia summum bonum uoluptatem dicentis, quoniam uidelicet tanta est animae tranquillitas, ut nec exterius eam corporalis afflictio nec interius mentem aliqua peccati conscientia inquietet uel uitium obstet, ut optima eius uoluntas omnino compleatur. Quamdiu autem uoluntati nostrae aliquid obsistit uel deest, uera beatitudo nequaquam est. Quod utique semper euenit, dum hic uiuitur, et anima terreni corporis mole grauata et quasi carcere quodam conclusa uera non fruitur libertate. Quis enim aliquando non desideret calorem, dum nimium friget, uel e conuerso, aut serenum, dum pluuia grauatur, aut ad esum uel indumentum saepe amplius, quam habeat? Innumerabilia sunt et alia, quae si manifestae ueritati non resistamus, nobis nolentibus ingeruntur uel uolentibus denegantur. Si autem, ut se ratio habet, illud uitae futurae bonum nobis summum aestimandum est, puto uiam, qua illuc peruenitur, uirtutes esse, quibus hic adornamur. De quibus postmodum diligentius nobis conferendum erit.

Christianus Ecce ad hoc disputatio nostra perducta est, ut summum hominis bonum siue ipsum, ut dictum est, finem boni futurae uitae beatitudinem et, qua illuc peruenitur, uiam uirtutes ponamus. Sed prius de hoc summo bono nostram, id est Christianam, cum uestris conferre uolo disciplinam, ut, quae huius boni doctrinam uel exhortationem habet uberiorem, tamquam perfectior habeatur et ei amplius obtemperetur. De ueteri autem lege, qua Iudaei gloriantur, te optime arbitraris monstrasse nullum ibi praemium huius beatitudinis promissum fuisse nec inde aliquam ibi exhortationem adhibitam esse. Dominus autem Iesus, cum nouum traderet testamentum, in ipso statim exordio tale doctrinae suae fundamentum collocauit, quod et ad contemptum mundi et ad huius beatitudinis desiderium pariter incitaret, dicens: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum. Et post aliqua: Beati, qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum coelorum. Et si diligenter attendamus ad haec, uniuersa eius praecepta uel exhortationes adhibentur, ut spe illius supernae et aeternae uitae omnia contemnantur prospera siue tolerentur aduersa. Quod nequaquam arbitror uestros attigisse doctores aut ad hunc finem boni uestros animos aeque inuitasse. Quod si tales erant, assigna uniuersa ethicae uestrae percurrens instituta, aut si assignare non possis, tanto doctrinam Christi perfectiorem atque meliorem esse fatearis, quanto nos causa uel spe meliori ad uirtutes adhortatur, cum uos potius uirtutes uel earum contraria propter se ipsa magis quam propter aliud appeti uel uitari debere censeatis. Unde et illa honesta uel inhonesta uocari haec debere censetis. Honestum quippe dicitis, quod per se ipsum placet et propter se ipsum, non propter aliud est appetendum, sicut e contrario inhonestum, quod ex propria turpitudine est fugiendum. Quae enim propter aliud uel appetenda sunt uel uitanda, ea potius utilia uel inutilia nuncupatis.

Philosophus Sic profecto nostris uisum est maioribus, sicut in secundo Rhetoricae suae M. Tullius plenius exsequitur. Sed profecto cum dicitur: Virtus propter se ipsam, non propter aliud expetenda, non omnino merces meritorum excluditur, sed terrenorum intentio commodorum remouetur. Alioquin uirtutum finem, id est causam finalem non bene constitueremus beatitudinem, sicut in secundo Topicorum suorum Boetius uester Themistium secutus commemorat. Ibi quippe cum de loco a fine subiceret exemplum: "Si beatum", inquit, "esse bonum est, et iustitia bona est." Hic enim, ait, finis est iustitiae, ut, si quis secundum iustitiam uiuat, ad beatitudinem perducatur. " Ecce hic aperte monstrat beatitudinem in retributionem iustae uitae positam esse et nobis intentionem iuste uiuendi esse, ut ad illud perueniamus. Quam, ut arbitror, beatitudinem Epicurus uoluptatem, Christus uester regnum coelorum nominat. Quid autem refert, quo nomine uocetur, dummodo res eadem permaneat nec sit beatitudo diuersa nec iuste uiuendi philosophis quam Christianis intentio praeponatur alia? Ut enim uos sicut et nos hic uiuere iuste disponimus, ut illic glorificemur, et contra uitia pugnamus, ut meritis uirtutum illic coronemur summum illud scilicet bonum pro mercede adepti.

Christianus Immo longe, quantum percipio, nostra in hoc et uestra intentio quam merita sunt diuersa, et de ipso quoque summo bono non modice dissentimus.

Philosophus Id, obsecro, si uales, aperias.

Christianus Nemo recte summum bonum dicit, quo maius aliquod inuenitur. Quod enim inferius uel minus est aliquo, id nullo pacto supremum uel summum dici potest. Omnem uero beatitudinem uel gloriam humanam longe et ineffabiliter a diuina transcendi constat. Nulla igitur praeter illam recte summa nuncupanda est; aut praeter ipsum nihil iure summum bonum dicitur.

Philosophus Non hoc loco absolute summum bonum, sed summum hominis bonum intendimus.

Christianus Sed nec summum hominis bonum recte dicimus, quo maius aliquod hominis bonum reperitur.

Philosophus Ita profecto liquet.

Christianus Quaero igitur, an in illa beatitudine alius alio beatior sit, sicut hic alterum alio iustiorem uel sanctiorem esse contingit, ut uidelicet secundum diuersitatem meritorum sit et remuneratio diuersa.

Philosophus Quid si ita est?

Christianus Immo, quia ita est, oportet concedas alium ibi hominem alio beatiorem effici nec per hoc eius hominis beatitudinem, quae minor est, nequaquam summum hominis bonum esse nuncupandum. Unde nec illum, qui minus alio beatus est, iam beatum dici conuenit. Summum quippe bonum id definisti, quo cum quisque peruenerit beatus est, aut igitur illum, qui alio ibi minor est, summum bonum adeptum esse concesseris, aut eum minime beatum esse concesseris, sed eum tantummodo, quo nemo ibi sit beatior. Si enim id quod adeptus est, eum beatum efficit, profecto iuxta suprapositam definitionem summum bonum illud dici conuenit.

Philosophus Sustine paululum, obsecro, et attende, quid nunc interrogationi nouissimae subiecerim. Quem etiam maledicta corrigere licet, cum ad inquisitionem ueri, non ad ostentationem ingenii, sicut dictum est, conferamus.

Christianus Approbo et concedo, quod dicis. Non enim nobis circa inquisitionem ueritatis penitus occupatis more puerili uel importunae declamationis corrixari conuenit nec, si qua minus prouide conceduntur, hinc eum, qui doceri uel docere intendit, erubescentiae inferendae occasionem sumere, ubi etiam argumentandi gratia liceat nonnumquam concedere falsa. Omnem itaque licentiam uel mutandae penitus uel corrigendae sententiae damus.

Philosophus Memento, inquam, quid dixerim, et conditionis appositae recordare, ubi uidelicet dictum est: Quid si ita est? Multis namque philosophorum uisum est omnibus bonis hominibus omnes simul inesse uirtutes nec eum ullatenus bonum censeri, cui uirtus aliqua desit, ac per hoc omnium bonorum hominum nec in meritis uitae nec in beatitudinis remuneratione ullam esse distantiam. Quod si forte ita sit, eadem omnibus beatitudo retribuitur, et omnes aequaliter summum bonum adepti pariter fiunt beati. Quam patenter sententiam Tullius in secundo De officiis libro his uerbis profitetur: "Iustitia cum sine prudentia satis habeat auctoritatis, prudentia sine iustitia nihil ualet ad fidem faciendam. Quo enim quisque uersutior et callidior, hoc inuidiosior et suspectior detracta opinione probitatis. Quam ob rem intelligentiae iustitia coniuncta, quantum uolet, habebit ad faciendam fidem uirium. Iustitia sine prudentia multum poterit, sine iustitia nihil ualebit prudentia. Sed, ne quis sit admiratus, cur, cum inter omnes philosophos constet, a meque ipso disputatum saepe sit, qui unam haberet, omnes habere uirtutes, nunc ita seiungam, quasi possit quisquam, qui non idem prudens sit, iustus esse: alia est illa, cum ueritas ipsa limatur in disputatione, subtilitas, alia, cum ad omnes accommodatur oratio. Quam ob rem, ut uulgus, ita nos hoc loco loquimur, ut alios fortes, alios uiros bonos, alios prudentes esse dicamus. Popularibus enim uerbis est agendum et usitatis, cum loquimur." Qui etiam in Paradoxis non solum in uirtutibus bonos, uerum etiam in peccatis ita aequat malos, ut omnia peccata paria esse astruat.

Christianus Nunc primo te importunum impudenter fieri et corrixari magis quam philosophari uideo. Quippe ne ad confessionem manifestae ueritatis cogi uidearis, ad patentissimae falsitatis insaniam te conuertis, ut omnes uidelicet bonos aequaliter bonos, omnes reos aequaliter reos et omnes pariter eadem gloria uel poena censeas dignos.

Philosophus Siquidem in re, non in hominum opinione consistit, qui operum effectum magis quam morum qualitatem diiudicant atque remunerant et secundum ea, quae geri exterius uidentur, alios iustiores uel fortiores siue meliores uel deteriores aliis iudicant. A qua profecto sententia nec uos longe esse arbitror, si uestram diligenter consideretis disciplinam. Omnes quippe uirtutes, ut uester ille maximus astruit Philosophus Augustinus, uno nomine caritas comprehendit, quae sola, ut ipsemet ait, inter filios Dei et filios diaboli discernit. Unde et merito quodata loco meminit: "Ubi est caritas quidem, quod possit deesse? Plenitudo quippe legis est dilectio." Quam ipse, qui hoc dicit, Apostolus plenitudinem prosequens et tam mala inde remouens quam ibi bona comprehendens ait: Caritas patiens est, benigna est, caritas non aemulatur, non agit perperam, etc. De qua etiam, cum inter cetera dicatur, quod omnia suffert uel omnia sustinet, utique et mortem; ut autem Christus meminit; Maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam quis ponat pro amicis suis. Non ergo alius alio magis in caritate abundat, cum haec omnia caritas in se contineat et secum afferat. Quod si in caritate nemo alium transcendit, utique nec in uirtutibus aut meritis, cum omnem, ut dicis, caritas complectatur uirtutem.

Christianus Reuera, si proprie uirtus intelligatur, quae uidelicet meritum apud Deum obtinet, sola caritas uirtus appellanda est. Quae quidem pro eo, quod iustum efficit uel fortem seu temperantem, iustitia recte dicitur uel fortitudo siue temperantia. Sed sicut omnes, qui habent caritatem, non aequaliter ea succensi sunt, nec omnes prudentes aequaliter intelligunt, ita nec omnes iusti aequaliter iusti sunt, aut omnes aequaliter fortes uel temperantes. Et quamuis secundum specierum distinctionem omnes uirtutes aliquibus inesse concedamus, cum uidelicet unusquisque illorum sit iustus et fortis et temperans, non omnino tamen in uirtutibus aut meritis eos esse pares annuimus, cum alium alio iustiorem uel fortiorem seu modestiorem esse contingat. Quamuis enim in praedictis speciebus uirtutum singulos conuenire ponamus, magna tamen est in indiuiduis specierum differentia, cum huius maior quam illius sit iustitia uel fortitudo seu temperantia; sed cum caritas omnia, quae dixisti, conferat, non tamen singulis, quibus inest, omnia largitur. Sicut enim a natura omnia corporis commoda tribuuntur, sed non omnia omnibus, sic et in bonis animae seu uirtutibus contingit, ut non omnes omnibus aequaliter ditentur.

Unde uolo, ut attendas, quam sit illa ratio infirma, immo uilissimum sophisma, quod uidelicet ex aliorum opinione in Paradoxa praedictus inducit Philosophus, ut uirtutes sicut et uitia pares in omnibus esse conuincat, cum uidelicet dixerit "bono uiro meliorem non esse nec temperante temperantiorem nec forti fortiorem nec sapienti sapientiorem." Etsi enim bono uiro non sit aliquis melior, tamen aliquo bono uiro melior est. Quid est enim aliud dicere de aliquo, quod sit melior bono, nisi quod sit melior quam bonus uir, quicumque ille sit? Non enim cum Deum homine dicimus meliorem, aliter intelligimus, nisi quod omnes transcendat homines. Sic etiam cum tamen aliquem bonum dicimus uirum bono uiro meliorem, id est, quam bonus uir sit uel quam sit aliquis uir bonus, non aliter accipiendum uidetur, nisi generaliter omnibus bonis uiris ille praeponatur. Quod omnino falsum est, cum ipse etiam sit aliquis bonorum uirorum. Si enim melior sit quam bonus uel quam sit aliquis bonus uir, consequens uidetur, ut neque bonus uir neque aliquis bonus uir sit adeo bonus, sed si quis bonus sit, eo minus sit bonus. Multum itaque referre uidetur, si quis dicatur melior aliquo bono uiro, et melior, quam sit aliquis bonus uir. Et hic quidem sophismatis laqueus in omni incidere comparatione potest, ut quemadmodum omnes bonos aequaliter bonos probare conantur, ita quoslibet pulchros, cum uidelicet nemo pulcher sit pulchrior pulchro simpliciter scilicet et generaliter, licet sit pulchrior alio pulchro. Quis denique, qui non intelligat, quam insanissimum sit dicere omnia peccata paria esse? Siue enim peccatum in uoluntate siue in operatione constituas, clarum est in malis hominibus alium alio habere nequiorem uoluntatem et amplius nocere siue deterius agere. Voluntas quippe ad actum perducit, et cum facultas nocendi datur, amplius hic quam ille nocet uel magis aliquem iustum persequitur, quia plus eum odit et affligere cupit. Similiter nec omnes boni aequaliter prosunt uel prodesse uolunt. Ex quo liquidum est nec bonos pares inuicem nec malos existere nec eorum merita aequari debere, ut remuneratio quoque par esse intelligatur. Praeterea si stultorum opinione postposita probatorum philosophorum excellentia de uirtutibus dogmata consideres et disertissimi uiri Plotini diligenter quaternariam uirtutum distinctionem attendas, alias uidelicet politicas, alias purgatorias, alias purgati animi, alias exemplares dicentis, ex ipsis statim nominibus et earum descriptionibus confiteri cogeris plurimum in uirtutibus homines differe. Quam etiam differentiam ipse, de quo nobis obiecisti, Apostolus non praetermittens, cum de continentia et indulgentia nuptiarum loqueretur, ait: Volo omnes homines esse sicut meipsum. Sed unusquisque proprium habet donum ex Deo, alius quidem sic, alius sic, etc. Qui etiam secundum quali tatem uirtutum uel meritorum praemia futurae uitae distinguens, Differt, inquit, stella a stella in claritate, sic erit et resurrectio mortuorum. Et alibi: Qui parce seminat, parce et metet. Quod uero plenitudinem legis caritatem esse dixit, hoc est per caritatem legem adimpleri, non omnes in caritate pares esse conuincit, cum supra mandatum caritas se extendat. Unde et illa est Veritatis adhortatio: Cum feceritis omnia, quae praecepta sunt, dicite: Serui inutiles sumus; quae debuimus facere, fecimus. Hoc est, pro modico reputetis, si hoc solum impleatis, quod ex praecepto debetis, nisi uidelicet debito praecepti aliquid ex gratia superaddatis, et hoc est, quod dicit: quod debuimus facere, fecimus. Ac si uidelicet diceret: Quia in expletione praeceptorum debita tantum soluimus et quasi necessaria, non gratuita operamur. Cum uero aliquis ad eminentiam uirginitatis transit, praeceptum utique in ea transcendit, ad quam ex praecepto non cogitur. Unde idem meminit Apostolus: De uirginibus autem praeceptum Domini non habeo, consilium autem do. Sed in his etiam, qui legem adimpleuerint nec transcenderint, impar esse caritas potest, cum in eodem uidelicet opere maior huius quam illius sit caritatis affectus. Quod etiam obiectum est ex illo Augustini dicto: "Ubi est caritas, quid est, quod possit deesse", etc., nemo est, qui sic eum accepisse hoc aestimet, ut omnes omnibus in uirtutibus et meritis unire uelit; quod tam Dominum quam Apostolum secutus fere ubique contradicit. Tale est utique, quod ait: quid est, quod possit deesse ad salutem, sed non ad uirtutum perfectionem? Nemo quippe cum illa perit, sed non omnes in illa aequantur.

Philosophus Ne grauet te, oro, multas nos sententias seu opiniones inducere, ut ex omnibus ueritatem rationum possimus eligere. Qui enim, quem adhuc ignorant, locum uestigant, multas explorare coguntur uias, ut rectiorem ualeant eligere, sicut nunc summum inquirendo bonum facere compellor, dum uidelicet maiorum nostrorum sententias uel propriam, a te inuitatus, propono.

Christianus Non grauaret, si tale quid pro sententia induceretur, quod si uerum non esset, aliquid saltem probabilitatis haberet. Non enim, quod patenter falsum est, aliqua refelli ratione opus est.

Philosophus Quid si summum hominis bonum dicamus statum illum futurae uitae comparatione tantum bonorum praesentis uitae? Nam et cum uos nobis duos fines a Deo propositos dicatis, summum uidelicet bonum in coelo uel summum malum in inferno, non aliter hoc accipitis, nisi quantum ad uitae praesentis statum bonum uel malum. Sex quippe hominum status nobis ratio suggerit, tres uidelicet in hac uita et secundum hos tres similiter alios in futura. Primus quippe hominis status est, in quo nascitur, dum nondum in eo excitata ratione liberum est adeptus arbitrium, ut, secundum quod elegerit, bonus homo uel malus dicendus sit, quamuis ipse bona res uel bona sit substantia siue creatura. De hoc quidem priore statu hominis, cum ad discretionis aetatem ipse perductus, scienter se ad bonum siue ad malum inclinauerit, iam bonus ipse homo uel malus effectus bonum hominis statum uel malum ingressus est. Primus quidem homini status quasi indifferens nec bonus uidelicet nec malus proprie dicendus est, secundus, si ad uirtutes conscenderit, bonus, si ad uitia descenderit, malus. Sic etiam futura uita tres habet status: Unum quidem quasi indifferentem, nec beatum proprie, sed nec miserum, qui uidelicet eorum est, quorum etiam in hac uita indifferens, ut diximus, status exstitit omnibus uidelicet destitutus uirtutibus et meritis nondum excitata hominis ratione, alium uero pro meritis optimum et alium pessimum. Hos autem duos comparatione duorum aliorum praesentis uitae, qui eos promerentur, summum bonum et summum malum dici arbitror, eo quod nihil aduersi uel prosperi eis sit admixtum, cum alios duos talibus constet esse permixtos, ut nec boni nec mali puritas insit eis.

Christianus Ecce secundum te summum bonum illa supernae uitae quies intelligenda est, sicut e contrario summum malum illa malorum damnatio futura. Quorum utrumque, sicut meministi, ipsi nostris acquirimus meritis, per quae uidelicet quasi quibusdam uiis illuc peruenitur.

Philosophus Ita aestimo, et planum est. Nulla quippe his, qui naturalem amplectantur legem, sententia firmior habetur, quam ut uirtus ad beatitudinem sufficiat et, quod solae faciant uirtutes beatum, nulla alia quisquam uia hoc nomen adipiscitur. Sic e contrario nullum uere miserum, nisi ex uitiis, fieri constat. Unde sicut illas ad summum bonum, sic ad summum malum has esse uias constat.

Christianus Quoniam nunc aliquantum ad summum hominis bonum sicut et ad summum eius malum accessisse uideris et eorum insuper uias attigisti, libet paululum obiectionum uestrarum habenas cursui tuo relaxare, quo facilius ad propositi tui metam peruenias et de consummatione operis uerius atque perfectius diiudicari queas. Ostenso itaque, quid tu summum hominis bonum seu summum ipsius malum dicas, superest, ut has quoque eorum, quas dixisti uias, uirtutes scilicet ac uitia diligenter definias atque distinguas, ut eo amplius uel appetantur uel uitentur, quo melius cognoscuntur.

Philosophus "Virtus", inquiunt, "est habitus animi optimus "; sic e contrario uitium arbitror esse habitum animi pessimum; habitum uero hunc dicimus, quem Aristoteles in Categoriis distinxit, cum in habitu et dispositione primam qualitatis speciem comprehendit. Est igitur habitus qualitas rei non naturaliter insita, sed studio ac deliberatione conquisita et difficile mobilis. Unde hanc, quam naturalem in quibusdam castitatem nominant, ex corporis uidelicet frigiditate uel aliqua complexione naturae, quae nullam unquam concupiscentiae pugnam sustinet, de qua triumphet, nec meritum obtinet, nequaquam uirtutibus connumeramus, uel quaecumque animi qualitates facile sunt mobiles. Ubi quippe non est aliqua repugnantiae pugna, non est superantis uirtutis corona, iuxta illud etiam magni uestri philosophi: Non coronabitur, qui non legitime certauerit. Hinc et illud ipsius Philosophiae ad Boetium in libro quarto Consolationis suae: "Ex quo etiam uirtus uocatur, quod suis uiribus nitens non superetur aduersis." Hic etiam uirtutem omnem difficile mobilem esse asserens, cum in praedicto qualitatis tractatu Aristotelem exponeret scientias et uirtutes inter habitus collocantem: "Virtus enim", inquit, "nisi difficile mutabilis non est. Neque enim, qui semel iuste iudicat, iustus est, neque, qui semel adulterium facit, est adulter, sed cum ista uoluntas cogitatioque permanserit." Optimus uero est ille animi habitus, qui ad uerae beatitudinis meritum nos informat, quales sunt singulae uirtutis species, quas alii plures, alii pauciores statuerunt. Socrates quidem, per quem primum uel maxime moralis disciplinae studium conualuit, quattuor uirtutis species distinguit: Prudentiam, iustitiam, fortitudinem, temperantiam. Nonnulli uero prudentiae discretionem matrem potius siue originem uirtutum quam uirtutem nominant. Prudentia quippe est haec ipsa morum scientia, quae, ut tractatus ethicus tradit, rerum bonarum et malarum scientia dicitur, hoc est ipsa bonorum discretio siue malorum, quae uidelicet in se ipsis proprie bona dicenda sunt aut mala. Quaedam etenim bona aut mala ex se ipsis proprie et quasi substantialiter dicuntur, utpote uirtutes ipsae uel uitia; quaedam uero per accidens et per aliud. Veluti operum nostrorum actiones, cum in se sint indifferentes, ex intentione tamen, ex qua procedunt, bonae dicuntur aut malae. Unde et saepe, cum idem a diuersis agitur uel ab eodem in diuersis temporibus, pro diuersitate tamen intentionum idem opus bonum dicitur atque malum. Quae uero substantialiter et ex propria natura bona dicuntur aut mala, ita impermixta perenniter manent, ut, quod semel bonum est, malum numquam fieri possit, uel e conuerso. Horum itaque discretio tam bonorum scilicet quam malorum prudentia dicitur. Quae quidem discretio, quia aeque peruersis ut bonis inesse potest hominibus nec meritum habet, nequaquam uirtus uel optimus animi habitus recte dicitur. Unde Aristoteles a uirtutibus sc ientlas distinguens cum in praedicto qualitatis tractatu De habitu exempla subiceret: "Tales", inquit, "sunt scientiae uel uirtutes." Quem quidem locum Boetius exponens ait: " Aristoteles enim uirtutes non putat scientias ut Socrates." Sic et ille, ut iam supra memini, prius noster et postmodum uester Augustinus quandoque uirtutis nomen usque ad fidem etiam et spem extendit, quandoque ad solam caritatem contrahit, quae uidelicet propria et specialis est bonorum, cum ceterae duo tam reprobis quam electis sint communes. Scriptum quippe est: Fides sine operibus otiosa est; et: spes impiorum peribit. Sicut autem fides aut spes sine operibus inutiles aut potius nociuae nobis efficiuntur, ita etiam prudentia. Magis quippe rei sumus uel dum scienter, quod faciendum est, uitamus, uel, quod non est, agimus, quam si hoc per ignorantiam contingeret, quae uidelicet aliquam excusationem praetendere posset. Unde et illud est, quod nostis: Seruus sciens et non faciens uoluntatem domini sui, uapulabit multis. Et alibi: "Melius esset non nosse uiam ueritatis, quam post agnitam retrorsum abire." Prudentia itaque sicut fides uel spes, quae malis aeque ut bonis hominibus conueniunt, non tam uirtutes dicendae sunt quam ducatum quendam uel incitamentum ad uirtutes praebere.

Christianus Hoc ad praesens de prudentia satis esse arbitror. Nunc ad reliquas, ut Socrati placet, uirtutes superest te meare.

Philosophus Iustitia itaque uirtus est communi utilitate seruata suam cuique tribuens dignitatem, haec est ea uirtus, qua uolumus unumquemque habere id, quo dignus est, si hoc commune non inferat damnum. Saepe etenim contingit, ut dum alicui pro meritis sua reddimus, quod singulariter in uno agitur, commune inferat damnum. Ne itaque pars toti, singularitas praeiudicet communitati, adiunctum est "communi utilitate seruata". Ad hunc quippe finem omnia, quae gerimus, recte referri conuenit, ut in omnibus scilicet non tam proprium quisque bonum quam commune attendat, nec tam rei familiari quam publicae prouideat, nec tam sibi quam patriae uiuat. Unde et ille primus et maximus moralis philosophiae doctor Socrates cuncta in commune redigi et ad commune commodum censuit applicari, ut uxores quoque communes esse institueret, ita scilicet, ut nemo proprios recognosceret liberos; hoc est, non tam sibi eos quam patriae crederent generatos, ut haec uidelicet communitas uxorum non in usu carnis, sed in fructu prolis accipiatur. Quod tam uerbo quam opere Aulus proprium occidendo filium posterorum memoriae reliquit in exemplum, eum se, inquiens, non Catilinae aduersus patriam, sed patriae aduersus Catilinam genuisse. Hic uero iustitiae zelo accensus nec in filio filium suum, sed hostem patriae considerans praedictam iustitiae definitionem non tam ore quam manu exhibuit.

Quisquis igitur in hac constans est uoluntate, quam diximus, ut ab ea facile dimoueri non possit, uirtute pollet iustitiae etiamsi fortitudine et temperantia nondum sit consummatus. Sed quia, quod difficile amittitur, recedere tamen nonnumquam grandi aliqua interueniente causa cogitur, sicut haec ipsa bona uoluntas, quae iustitia dicitur, timore aliquo uel cupiditate euanescit, contra timorem fortitudo, contra cupiditatem temperantia est necessaria. Timor quippe rei, quam nolumus, uel cupiditas eius, quam uolumus, si tantae sint, ut rationi praeualeant, facile a bono proposito mentem retrahunt et in contraria ducunt. Unde aduersus timorem fortitudo clipeum, aduersus cupiditatem temperantia sumit frenum, ut, quae scilicet per uirtutem iustitiae iam uolumus, per has etiam roborati implere potentes simus, quantum in nobis est. Unde utramque harum quandam animi firmitatem et constantiam dicimus, quibus potentes efficimur ad hoc, quod per iustitiam uolumus, exsoluendum. Quarum quidem contraria quaedam infirmitates animi et impotentiae uitiis resistendi recte nominantur, ut ignauia siue pusillanimitas, quae remissum hominem reddunt, et intemperantia, quae nos in obscenas uoluptates uel turpia desideria resoluit. Est quidem fortitudo considerata, id est rationabilis laborum perpessio et periculorum susceptio. Haec est ea uirtus, quae promptos nos efficit ad suscipienda pericula uel tolerandos labores, prout opportunum est; quod maxime pendet de amore iustitiae, quem bonum zelum dicimus in propulsandis uidelicet aut uindicandis malis.

Temperantia est rationis in libidinem atque in alios non rectos impetus animi firma et moderata dominatio. Saepe enim modum excedentes, dum nobis temperantes esse uidemur, temperantiae terminos transgredimur, ut, dum sobrietati studemus, immoderatis ieiuniis nos affligamus, et dura uitium domare cupimus, ipsam exstinguamus naturam et sic in multis excedendo pro uirtutibus finitima ipsis uitia statuimus. Unde merito postquam dictum est "firma", subiunctum est "moderata".

Cui profecto rationi ipsam prudentiae rationem praeesse necesse est, quam uirtutum, ut diximus, matrem nominant, hoc est originem ipsarum atque nutricem. Per hanc enim nisi uirtutes praenoscamus et eas diligenter non solum a contrariis et manifestis, uerum etiam a finitimis uitiis discernere ualeamus, nequaquam eis, quas ignoramus, habendis uel conseruandis operam damus. Unde quicumque his consummatus est uirtutibus, ei prudentia inesse necesse est, per quam uidelicet et iustitia, quae merita dispensat, quid cuique debeatur, sciat. Fortitudo in suscipiendis periculis uel laboribus tolerandis discretionem habeat, temperantia, ut dictum est, in concupiscentils reseruandis moderationem. Constat igitur in his tribus, quas diximus, uirtutibus, quibus prudentia deesse non potest, hominem consummari et in bonis perfici. Nunc uero ipsarum species seu partes superest distinguere, quo diligentius eas agnoscamus et earum doctrinam per singula prosequendo uerius iudicemus.

Christianus Immo, quia sic placet et placere oportet, id fieri optamus.

Philosophus Ad iustitiam itaque, quod suum est, unicuique seruantem, ut succincte dicam, pertinent reuerentia, beneficentia, ueracitas, uindicatio.

Quid sit reuerentia.

Reuerentiam eam partem iustitiae dicimus, per quam omnibus debitam uenerationem exhibere spontanei sumus, tam uidelicet Deo, quae religio dicitur, quam et hominibus potestate uel aliquo merito dignis, quae obseruantia uocatur. Hic igitur oboedientiae uirtutem constat includi, qua uidelicet praeceptis superiorum obtemperando hinc quoque illis honorem deferimus, quod rationabilia eorum instituta nequaquam contemnimus.

Quid beneficentia.

Beneficentia uero est, per quam necessitudinibus hominum opem debitam afferre prompti sumus uel indigentibus scilicet necessaria dando, quae largitas dicitur, cum in superfluis prodigalitas consistat, uel uiolenter oppressos liberando, quae clementia uocatur.

Misericordiam autem, a miseris ita uocatam, maiores nostri uitium potius et quandam infirmitatem animi quam uirtutem dixerunt, per quam uidelicet aliis eo tantum, quo affliguntur, naturaliter compatiendo subuenire cupimus. Clementia uero nonnisi rationabili affectu ad subueniendum aliquibus fertur, nec tam, quod affliguntur, quam, quod iniuste affliguntur, attendit, ut iniustitiae obuiando iustitiae obtemperet. Alioquin iustitiae non sunt opera, quando aliis subuenimus, nisi in hoc sua cuique reddamus. Sed et cum uirtus habitus sit animi, quem, ut ex superioribus liquet, per applicationem uel studium magis quam per naturam haberi constat, nequaquam talis compassio naturalis ad uirtutes referenda est, per quam uidelicet ipsis etiam reis in afflictione positis humano quodam uel carnali, non rationabili affectu, subuenire satagimus in hoc potius iustitiae aduersantes, ne illis debitae reddantur poenae. Denique, quicquid accidat, dolori animum submittere, infirmitatis potius quam uirtutis est et miseriae quam beatitudinis et perturbatae, non quietae mentis. Cum enim nihil sine causa Deo cuncta optime disponente fiat, quid accidit, und iustum tristari uel dolere oporteat et sic optimae dispositioni Dei, quantum in se est, contraire, quasi eam censeat corrigendam esse?

Quid sit ueracitas.

Veracitas est, per quam e a, quorum nos debitores pollicendo efficimur, obseruare studemus. Non enim si, quod non oportet, promittimus, rei efficimur id non implendo, cuius nos debitores mala promissio nequaquam fecit. Qui enim, quod promittendum non fuit, exsequitur, mali operis geminat effectum, cum peruersae scilicet promissioni peruersum adiungit factum nec cessando ab opere malam promissionem eligit corrigere.

Quid uindicatio

Vindicatio est ille constans affectus, per quem illatis malis debita inferatur poena. In singulis autem his quattuor iustitiae partibus illud, quod in definitione praemisimus, "communi scilicet utilitate seruata" subintelligendum esse constat. Hunc enim operum nostrorum, ut supra quoque meminimus, finem esse conuenit, ut non tam propria quam communia quaerat quisque commoda nec tare sibi quam omnibus uiuat, iuxta illud uidelicet, quod in laude Catonis Lucanus decantat:

Uni quippe uacat studiis odiisque carenti, Humanum lugere genus. . . Item

.... Hi mores, haec duri immota Catonis

Secta fuit, seruare modum finemque tenere

Naturamque sequi patriaeque impendere uitam

Nec sibi, sed toti genitum se credere mundo.

Et post aliqua:

.... Urbi pater est, urbique maritus.

In commune bonus.

Quippe quod propriis quis intendit commodis, naturae est infirmae, quod alienis, uirtutis egregiae. Et parui suam aestimare uitam debet, qui unius sui curam gerens propriis contentus est commodis nec aliorum sibi meretur gratiam et laudem. Imitari quisque pro modulo suo Deum debet, qui, cum nullius egeat, sui minime curam, sed omnium agit nec sibi necessaria, sed omnibus ministrat, totius mundanae fabricae tamquam unius magnae rei publicae procurator.

Sunt, qui partes iustitiae ampliori numero non rerum, sed nominum distinguentes plerasque a nobis uno comprehensas uocabulo pluribus distinguunt, et quod in toto conclusum est, in partes discernunt, pietatem scilicet erga parentes, amicitiam, id est beneuolentiam erga eos, qui nos diligunt, ipsorum causa magis quam sperandi alicuius commodi, cum pari eorum erga nos uoluntate, gratiam in remuneratione beneficiorum. Sed tria haec profecto beneficentiae supponi constat, per quam uidelicet animus ad quaelibet debita beneficentia impendenda tam parentibus scilicet quam ceteris promptus est.

De naturali siue positiua iustitia.

Oportet autem in his, quae ad iustitiam pertinent, non solum naturalis, uerum etiam positiuae iustitiae tramitem non excedi. lus quippe aliud naturale, aliud positiuum dicitur. Naturale quidem ius est, quod opere complendum esse ipsa, quae omnibus naturaliter inest, ratio persuadet; et idcirco apud omnes permanet, ut Deum colere, parentes amare, peruersos punire, et quorumcumque obseruantia omnibus est necessaria, ut nulla umquam sine illis merita sufficiant. Positiuae autem iustitiae illud est, quod ab hominibus institutum ad utilitatem scilicet uel honestatem tutius muniendam uel amplificandam aut sola consuetudine aut scripti nititur auctoritate, utpote poenae uindictarum uel in examinandis accusationibus sententiae iudiciorum, cum apud alios ritus sit duellorum uel igniti ferri, apud alios autem omnis controuersiae finis sit iuratum et testibus omnis discussio committatur. Unde fit, ut, cum quibuscumque uiuendum est, nobis eorum quoque instituta, quae diximus, sicut et naturalia iura teneamus.

Ipsae quoque leges, quas diuinas dicitis, Vetus scilicet ac Nouum Testamentum, quaedam naturalia tradunt praecepta, quae moralia dicitis, ut diligere Deum uel proximum, non adulterari, non furari, non homicidam fieri; quaedam uero quasi positiuae iustitiae sint, quae quibusdam ex tempore sunt accommodata, ut circumcisio Iudaeis et baptismus uobis et pleraque alia, quorum figuralia uocatis praecepta. Romani quoque pontifices uel synodales conuentus quotidie noua condunt decreta uel dispensationes aliquas indulgent, quibus licita prius iam illicita uel e conuerso fieri autumatis, quasi in eorum potestate Deus posuerit, ut praeceptis suis uel permissionibus bona uel mala esse faciant, quae prius non erant, et legi nostrae possit eorum auctoritas praeiudicare. Superest autem nunc, ut post considerationem iustitiae ad reliquas duas uirtutis species stilum conuertamus.

De partibus fortitudinis.

Fortitudo itaque nobis partibus uidetur comprehendi, magnanimitate scilicet et tolerantia.

Quid magnanimitas

Magnanimitas uero est, qua cure rationabilis subest causa, quaelibet ardua aggredi sumus parati.

Quid tolerantia

Tolerantia autem est, qua in huius propositi incepto constanter perseueramus.

De partibus temperantiae.

Temperantiae uero, quantum mihi uidetur, nec uos improbare arbitror, partes hae sunt; humilitas, frugalitas, mansuetudo, castitas, sobrietas.

Quid humilitas

Humilitas est, per quam ab appetitu inanis gloriae ita nos temperamus, ut non supra, quam sumus, uideri appetamus.

Quid frugalitas

Frugalitas uero est superfluae profusionis frenum, per quam uidelicet supra, quam necessarium est, possidere respuimus.

Sic et mansuetudo frenum est irae et castitas luxuriae et sobrietas gulae.

Et notandum, quod, cum iustitia sit constans animi uoluntas, quae unicuique, quod suum est, seruat, fortitudo et temperantia potentiae quaedam sunt atque animi robur, quo, ut supra meminimus, bona iustitiae uoluntas confirmatur. Quorum et enim contraria impotentiae sunt, ea profecto constat esse potentias. Debilitas uero animi, quae fortitudini contraria est, quaedam eius infirmitas et impotentia est, quam ignauiam seu pusillanimitatem dicere possumus.

Intemperantia quoque temperantiae aduersa quaedam imbecillitas animi et impotentia est irrationabilium motuum eius impulsibus resistere non ualentis, a quibus quasi quibusdam satellitibus in miseram uitiorum captiuitatem mens infirma trahitur et, quorum dominari debuit, ancilla fit. Sicut autem iustitia uoluntas illa, quam diximus, bona est, ira iniustitia uoluntas contraria. Et iustitia quidem bonum hominem, fortitudo uero ac temperantia probum efficiunt, quia, quod ex illa uolumus, ex his ad efficiendum ualidi sumus.

Puto autem me in praesentiarum species seu partes uirtutis ira distinxisse, ut in his gradus omnes concludantur, quibus ad beatitudinem pertingitur et summum pro meritis bonum apprehenditur. Nunc si uisum sit prudentiae tuae, quid in his probare uel improbare decreueris, uel si quid fortasse ad perfectionem addendum esse censueris, patati sumus excipere.

Christianus Sic profecto conuenit. Sed priusquam ad hos summi boni, quos posuisti, gradus ueniamus, ad intermissum, non dimissum de summo bono uel summo malo confiictum redeamus, et, quid simpliciter summum bonum uel summum malum dicatur, et, an aliud summum bonum sit quam summum hominis bonum uel summum malum quam summum hominis malum, determinetur.

Regressio ad intermissam inquisitionem de summo bono.

Philosophus Summum utique bonum apud omnes recte philosophantes non aliud quam Deum dici constat et credi, cuius scilicet incorporabilis et ineffabilis beatitudo tam principii quam finis ignara nec augeri potest nec minui.

Summum uero malum summam cuiuscumque sit siue hominis siue alterius creaturae miseriam uel poenae cruciatum autumo, hominis autem summum bonum uel summum malum eius, sicut supra iam memini ac determinaui, futurae uitae requiem uel poenam perpetuam intelligo. Hoc itaque inter summum bonum et summum hominis bonum referre arbitror, quod, sicut ex praemissis liquet, summum bonum Deus ipse est uel eius beatitudinis summa tranquillitas, quam tamen non aliud quam ipsum aestimamus, qui ex se ipso, non aliunde, beatus est: summum autem hominis bonum illa est perpetua quies siue laetitia, quam quisque pro meritis post hanc uitam recipit, siue in ipsa uisione uel cognitione Dei, ut dicitis, siue quoquo modo aliter contingat. Summum uero malum summa est, ut dixi, cuiuscumque creaturae miseria uel poena pro meritis suscepta. Summum autem hominis malum quoscumque hominum ibi cruciatus pro meritis susceptos nuncupamus.

De summo malo.

Christianus Quantum percipio, tam summum malum quam summum hominis malum non nisi poenas futuri saeculi pro meritis redditas intelligis.

Philosophus Ita utique.

Christianus At profecto poenae illae pro meritis collatae utique iustae sunt, quia iustum est sic eos punire, qui meruerunt. Quidquid uero iustum est, bonum esse constat. Poenae itaque illae, quas summum malum uel summum hominis malum nuncupas, sine dubio bonae sunt. Vide ergo, an id, quod bonum est potius quam malum, concedere uidearis esse summum malum. Qua enim ratione summum malum uel summum hominis malum dicas, quod nullatenus malum sit, non uideo.

Philosophus Meminisse te oportet, a te ipso superius tam nostrorum quam uestrorum testimoniis ostensum esse omnem quoque afflictionem malum potius quam bonum esse. Non tamen ideo omnem esse malam concedendum arbitror; frequenter quippe generum permutatio in adiectiuis nominibus sensum uariat, ut aliud sit dicere poenam esse bonam et aliud dicere poenam esse bonum, id est rem bonam. Sicut aliud est dicere hanc aeream statuam esse perpetuam, quod falsum est, aliud eam esse perpetuum, id est rem aliquam, quae perpetua sit, quod uerum est, utpote ipsum aes, cuius perpes et indeficiens est natura. Sed et cum omnis propositio compositum quoddam sit, non tamen omnem compositam dicimus, sed illam tantum, quae propositiones in partibus habet, hoc est hypotheticam, nec omnem dictionem compositam dicimus, quam esse rem compositam scimus, nec omnem dictionem, quam simplicem uocamus, esse rem simplicem concedemus. Sic igitur et cum poenam aliquam iustam aut bonam esse dicimus, eo scilicet, quod iustum sit aut bonum sic eum affligi, qui torquetur, non tamen ideo eam esse rem iustam aut bonam concedere cogimur. Vos quoque, cum omnem creaturam bonam esse ponatis, eo uidelicet, quod nihil ex creatione Dei nisi bonum sit, nec hunc etiam hominem, qui malus est, creaturam esse negetis et per hoc eum, qui malus est, esse rem bonam annuatis, non tamen ideo eum esse hominem bonum recipitis. Nemo quippe hominum esse bonus dicendus est, nisi qui bonis adornatus est moribus. Bona autem res siue bona creatura dici potest etiam, quae irrationalis est et inanimata. Sed cum omnia Deus creasse bona dicatur et hic paruulus homo uel equus ab eo iam creatus sit, quamuis res bona creatus sit, non tamen bonus homo uel bonus equus iam creatus est, nec ipse Deus hunc paruulum, qui peruersus est futurus, aut bonum hominem aut malum hominem creauit, sed bonam rem uel bonae naturae substantiam eum condidit, nec eum equum, qui numquam bonus est futurus, umquam bonum equum creauit, licet nonnullos equorum uitiosos creare uideatur, qui uidelicet in ipsa creatione sua uitium aliquod contrahere dicuntur, unde postmodum inutiles aut parum utiles fiant. Ipsos quoque homines naturaliter ex elementorum complexione in ipsa sua creatione nonnulla uitia contrahere constat, ut iracundi scilicet uel luxuriosi uel aliis irretiti uitiis naturaliter fiant.

Sed neque illum fortassis angelum ceteris quasi luciferum praelatum, quem postmodum apostatasse dicitis, bonum angelum uel bonum spiritum condidit, quem numquam in ueritate uel in dilectione Dei constitisse dicitis; et plerique uestrum caritatem semel habitam numquam fateantur amitti. Nullus quippe angelus siue spiritus aut etiam homo a dilectione Dei et uera caritate alienus bonus recte dicitur, sicut nec malus, quamdiu peccato caret. Si igitur angelus ille neque cum peccato neque cum caritate Dei creatus est, quomodo bonus adhuc angelus uel malus creatus esse dicendus est?

Sic nec singuli homines, cum creantur nondum rationis compotes, aut boni homines aut mali creatione dicendi sunt, cum uidelicet ipsa creatione sua, ut boni homines aut mali essent, non acceperint. Quorum etiam aliqui, cum aegrotatiui uel stulti naturaliter fiant et diuersis tam animi quam corporis uitiis occupati nascantur et omnes communiter homines creentur mortales, prorecto ex ipsa sua creatione substantia humanae naturae bona multorum particeps fit malorum. Ut enim Aristoteles meminit et manifesta tenet ueritas, bono contrarium esse non potest nisi malum. Patet igitur tam mortalitatem quam cetera modo praemissa, cum quibus nascimur, malis esse connumeranda, cum eorum scilicet contraria nemo dubitet esse bona et quaedam uitia seu mala naturaliter ex ipsa creatione quibusdam bonis inesse substantiis, ut mortalitas homini, irrationabilitas equo. Quamuis enim mortalitas non dicatur uitium hominis, cum uidelicet secundum eam nemo alio homine deterior sit, qua aequaliter omnes participant, quoddam tamen est uitium naturae in ipso homine, quoniam in hoc humana natura ab ea, quae immortalis est, deterior uel infirmior existit.

Sicut igitur hominem quemlibet, quantiscumque uitils deturpetur, rem bonam esse concedimus, nec tamen ideo bonum hominem esse annuimus, ira e contrario quamlibet poenam rem esse malam profitemur, licet nonnullam esse bonam poenam ponamus. Vide itaque non esse consequens, ut, si bonam et iustam poenam summum hominis malum esse statuamus, ideo quod bonum est, summum eius malum esse concedamus. Etsi enim, ut dictum est, poena illa sit bona, non ideo bonum simpliciter, id est bona res est dicenda.

Christianus Esto modo, ut dicis, te uidelicet ex concessis non posse argui, ut, quod bonum est, concedas summum hominis malum esse, quamuis poenam illam, quae bona est et iusta, summum illud malum esse non abnuas. Sed iterum quaero, cum tam culpa praecedens quam poena inde proueniens malum sit, quod horum deterius ac malus hominis malum dicendum sit: utrum uidelicet culpa eius, quae hominem malum efficit, an poena, quae a Deo illata iustum in eo iudicium agit?

Philosophus Certe, ut aestimo, deterius hominis malum est culpa eius quam poena ipsius. Cum enim inter quaelibet mala illud alio maius esse non dubitetur, quod amplius Deo displicet et poena dignum est, quis non dubitet culpam deterius esse quam poenam culpae. Ex culpa quippe homo Deo displicet, unde malus dicitur, non ex poena, quae pro culpa irrogatur. Illa quippe iniustitia est, haec iustitiae debitus effectus et ex intentione recta proueniens. Patet itaque in homine id deterius esse, quod eum reum constituit, quam quod puniendo iustum in eo iudicium agit.

Christianus Cum igitur culpa hominis maius sit hominis malum quam poena ipsius, quomodo poenam hominis summum eius malum nuncupas, qua, ut dictum est, malus malum est culpa?

Philosophus Placet itaque, si nostram in hoc improbas opinionem, tuam super hoc audire sententiam, quid uidelicet summum hominis malum censeas appellandum?

Christianus Illud utique, quod eum deteriorem efficere potest, sicut e contrario summum eius bonum, per quod eum meliorem effici constat.

Philosophus Et quae, obsecro, sunt illa?

Christianus Summum eius odium uel summa dilectio in Deum, per quae uidelicet duo ei, qui simpliciter ac proprie summum bonum dicitur, displicere amplius uel placere nos constat. Quorum profecto utrumque post hanc uitam sequitur. Qui enim perpetuis et maximis cruciantur poenis, quanto se amplius his grauari sentiunt, tanto in eum, cuius puniuntur iudicio, ex ipsa desperatione ueniae odio maiori inardescunt. Quem penitus non esse uellent, ut sic saltem a poena liberari possent, et ita longe deteriores ibi sunt odiendo, quam hic exstiterunt contemnendo.

Sic e contrario quicumque illa Dei uisione fruuntur, de qua dicit Psalmista: Satiabor, cum apparuerit gloria tua. Id est: postquam diuinitatis tuae maiestatem per temetipsum mihi manifestaueris, nihil ulterius indigendo requiram; tanto tunc meliores efficiuntur, quanto amplius eum diligunt, quem in semetipso uerius intuentur, ut uidelicet summa illa dilectio in illa summi boni fruitione, quae uera est beatitudo, summum hominis bonum recte sit dicenda. Tanta quippe est illa diuinae maiestatis gloria, ut nemo eam conspicere queat, qui non in ipsa uisione eius statim beatus fiat, unde et dicitur: Tollatur impius, ne uideat Dei gloriam. Cum igitur fideles eius, qui eum super omnia dilexerunt, tantam conspexerint beatitudinem, quantam nullatenus fide potuerunt aestimare: haec eorum summa exsultatio perpes erit ipsorum beatitudo.

Philosophus Placet itaque summum hominis bonum siue malum illud intelligi, quo melior, ut dicis, uel de terior homo efficitur. Sed si hoc in futura uita contingit, ut uidelicet meliores ibi uel deteriores quam hic efficiamur, prorecto et ibi aliquid amplius quam hic promereri uidemur. Quo enim meliores efficimur uel deteriores quam prius, maiori poena uel praemio digni iudicamur. Quod si ibi quoque meritorum sit profectus, ut, quo amplius Deum cognoscimus, magis eum diligamus et cum ipsa retributione pariter nostra dilectio crescat in Deo, ut semper meliores efficiamur, prorecto in infinitum ita nostrae beatitudinis extenditur augmentum, ut numquam sit perfectum, quia semper recipit incrementum.

Christianus Nescis, quod in hac uita tantum tempus sit promerendi et in illa retribuendi, hic uidelicet seminandi, ibi colligendi. Quamuis igitur ibi meliores efficiamur ex praemio meritorum, quam hic ex meritis fueramus, non tamen necesse est, ut ibi rursus aliquid promereamur. Hoc ipsum quoque, quia ibi meliores quam hic efficimur, meritorum hic habitorum retributio est. Quae cum meritis reddita nos meliores efficiat, non iterum praemium promeretur, quae in praemium meritorum tantum est constituta, non ad aliquid promerendum rursus habita. Nam et apud nos cum quis aliquam amicitiae remunerationem ab amico suscipit et eum ex hac propter hoc diligit, non iterum apud eum ex hac maiori dilectione, quae scilicet uenit ex praemio reddito, praemium mereri iudicatur, ut sic in infinitum merita extendantur. Quamuis etenim necessitudinis coactione ex retributione praemii augetur dilectio, ut non tam uoluntaria quam necessaria uideatur, ita quippe omnibus naturaliter insitus est affectus, ut ipsa praemii retributio quoddam dilectionis secum afferat augmentum et quadam nos necessitare uel amore nostri potius quam uirtute uel amore remunerantis in eius dilectionem nos accendat. Si igitur inter homines amicus ab amico praemium ferat et ex ipso praemio amplius diligere cogatur, nec tamen ex hoc dilectionis augmento rursus promereri dicitur, quid mirum, si et in alia uita ex suscepto praemio amplius Deum diligentes nequaquam rursum ipsum praemium conuertamus in meritum? Aut quid denique concedi prohibeat illam diuinae maiestatis gloriam tantam esse, ut semper in eius uisione profectus noster aliquis possit esse, ut, quo diutius eam conspiciemus et se ipsam nobis amplius innotuerit, beatiores nos efficiat? Plus quippe istud iugae beatitudinis incrementum ualet quam maior beatitudo unum tantum modum custodiens et in nullo cremento proficiens.

Philosophus Quomodo, quaeso, in illa uisione Dei profectus quisquam esse possit uel aliqua inter ipsos uidentes differentia, cum uidelicet illud omnino summum bonum sit simplex? Nec umquam conspici nisi totum possit nec aliquid conspici ab uno, quod non conspiciatur ab alio.

Christianus Non utique in re conspecta, sed in modo conspiciendi est diuersitas, ut, quo melius intelligitur Deus, beatitudo nostra in eius uisione augeatur. Nam et animam uel spiritum quemlibet intelligendo non aequaliter omnes intelligimus, quamuis tales incorporeae naturae partes in suae essentiae quantitate non habere dicantur. Et cum corpus quodlibet uel aliqua pars eius ab aliquibus simul aspicitur, melius tamen ab uno quam ab alio uidetur, et iuxta naturam aliquam corporis illius melius ab isto quam ab alio homine ipsum cognoscitur et perfectius intelligitur; et cum eadem res sit intellecta, non tamen aequaliter est intellecta. Sic et diuinam essentiam, quae omnino indiuisibilis est, licet omnes intelligendo uideant, non tamen aequaliter eius naturam percipiunt. Sic Deus huic perfectius ac melius quam illi sui notitiam pro meritis impertit ac se amplius manifestat. Potest quippe contingere, ut, cum omnia sciat iste, quae ille, melius tamen ac perfectius singula sciat iste quam ille; et cum tot res ab isto quam ab illo sciantur, non tamen tot de eisdem rebus scientias habet unus quot alter aut non tam bene sciat eadem.

Philosophus Numquid illam uisionem Dei, in qua beatitudo uera consistit, angeli, quos lapsos dicitis, numquam habuerunt uel saltem ille inter eos praecipuus, qui ceterorum comparatione Lucifero est comparatus?

Christianus Nequaquam utique habuisse credendum est, nec aliquis eorum, qui corruit, nec illi etiam, qui non corruerunt, donec post aliorum lapsum hanc uisionem, per quam simul et beati fierent et confirmati, ne amplius cadere possent, in remunerationem suae humilitatis acceperint. Omnes quippe angeli sicut et homines tales creati sunt, ut et bene agere possent et male. Alioquin hi, qui non peccauerunt, de hoc ipso, quod ceteris peccando non consenserunt, meritum non haberent. Quod autem Lucifero cuiusdam excellentiae praerogatiua comparata est, non tam ex beatitudine quam ex scientiae perspicacitate factum est, eo uidelicet, quod scientiae luce praestantior ceteris ad quaslibet rerum naturas intelligendas subtilior conditus esset. Quod quidem in se considerans ex ipsa scientiae suae magnitudine, qua se ceteris praelatum uidit, inflatus intumuit et maiora, quam possit sperare, praesumpsit, ut uidelicet, quia se ceteris praelatum nouit, se fieri aequalem Deo aestimaret et ut ipse uidelicet sicut Deus regnum obtineret. Unde quo se altius erexit per superbiam, eo deterius corruit per culpam.

Philosophus Illud quoque, obsecro, definias, utrum hoc hominis summum bonum, illam dico uidelicet summam Dei dilectionem, quam ex uisione Dei homo percipit, accidens hominis dicenda sit, et iterum accidens dici conueniat summum substantiae bonum, tamquam ipsum subiectae substantiae sit praeferendum.

Christianus Cum accidentia eisque subiectas substantias distinguens ad philosophicae uerba doctrinae conuerteris, ea tantum, quae uitae terrenae, non coelestis sunt, metiris: haec quippe disciplina saecularis et terrena his tantum documentis contenta exstitit, quae ad praesentis uitae statum accommodata sunt nec ad illius futurae uitae qualitatem, in qua nec uerba ista nec ulla hominum necessaria est doctrina; artium suarum regulas applicauerunt, cum rerum inuestigauerunt naturas, sed sicut scriptum est: Qui de terra est, de terra loquitur. Si ergo ad illud coelestis uitae fastigium conscendere niteris, quae omnem terrenam longe transcendit disciplinam, ne plurimum innitaris terrenae prophetiae regulis, quibus nec adhuc ad plenum comprehendi ac definiri terrena potuerunt, nedum coelestia.

Utrum autem dilectio illa, quae in coelesti uita habenda dicitur, accidens sit an qualiscumque qualitas, nihil utilitatis affert definire, quae nisi experimento sui uere cognosci non potest, cum omnem terrenae scientiae sensum longe transcendat. Quid autem ad beatitudinem refert, utrum eam accidens an substantiam siue neutrum esse ponamus, cum quidquid dicamus uel arbitremur, ipsa ideo non mutetur uel beatitudinem nostram minuat? Ac si, quae de accidentibus et substantialibus formis philosophi uestri dixerunt, diligenter consideres, nec substantialem illam nobis uidebis, quae non inest omnibus, nec accidentalem, quae, postquam adfuerit, abesse non potest. Unde accidens etiam uestra opinio describit, quod adesse potest et abesse. Quid etiam impedit, si illam quoque dilectionem ibi futuram, sicut et praesentem, quam habemus hic, accidens concedamus?

Quamuis enim nostra substantia quolibet accidenti suo melior censeatur aut dignior, summum tamen hominis bonum id non incongrue dicendum uidetur, quod ipsum hominem participatione sui optimum reddit atque dignissimum, atque, ut uerius ac probabilius loquamur, ipsum Deum, qui solus proprie et absolute summum bonum dicitur, summum etiam hominis bonum esse constituamus.

Cuius uidelicet illa, quam diximus, uisionis suae participatione, qua fruimur, efficimur uere beati. Ex quo ipso quippe, quem in ipso uidemus, ad nos eius illa summa dilectio manat, ideoque rectius ipse, qui ab alio non est et nos ita beatos efficit, summum hominis dicendus est bonum.

Philosophus Placet utique illa de summo bono sententia, quae nec philosophiae nostrae est ignota. Sed si haec, ut dicitis, uisio Dei, quae beatos efficit, oculis tantum mentis, non corporis pater, quid necesse est sanctis animabus, ut dicitis, corpora sua tandem resumere, quasi per hoc earum gloria uel beatitudo sit auge nda? Cum enim, ut dicitis, mensura, quae hominis, quae et angeli, quid ad beatitudinem uestram resumptio prodest corporum, quae, cum angelis desint, nequaquam tamen eorum praepediunt uel minuunt beatitudinem?

Christianus Omnium, quae Deus agit, non tam ad beatitudinem nostram quam ad gloriam suam conuertit, ut illa, quae nonnullis nociua sunt. Unde Salomon: Propter semetipsum omnia creauit Deus, impium quoque ad diem malum.

Ipsa quoque etiam poena impii, qua eius iniquitatem Deus punit, iustitiam Dei commendat et sic eum glorificat. Quamuis itaque poneremus corporum illam resumptionem nihil sanctis animabus beatitudinis conferre, non tamen eam censeamus superfluam, quae ad diuinae potentiae laudem plurimum ualet. Quo enim illa prius inferiora et passioni cognouimus obnoxia, tanto postmodum magis Deum glorificandum ostendent; et cum sic ea uidelicet solidata et indissolubilia uidebimus facta, ut nulla ex eis passio nobis prouenire, nulla in eis dissolutio possit contingere. Hinc etiam nonnihil beatitudinis animae uidentur contrahere, quia, quo amplius diuinae potentiae magnitudinem experientur, amplius eum diligere et beatiores esse non sunt denegandae.

Philosophus Illud quoque, obsecro, dilucides, utrum illa Dei uisio, in qua beatitudo consistit, aliqua loci differentia uel augeri possit uel minui, an ipsa in omnibus locis exhiberi omnibus queat, uel si certus ei aliquis deputatus sit locus, quo scilicet omnes necesse sit peruenire, qui illa fruituri sunt uisione?

Christianus Qui Deum ubique per potentiae suae magnitudinem non dubitant esse, sed ita ei omnia loca praesentia credunt, ut in omnibus, quaecumque uelit, agere possit et tam ipsa loca quam omnia in illis eius operatione uel gerantur uel disponantur, nequaquam ista quaestione mouendi sunt. Ipse quippe est, qui sic nunc quoque sine positione locali sicut ante tempora consistens non tam in loco esse dicendus est, qui nullatenus localis est, quam in se cuncta concludere loca, ipsos etiam, ut scriptum est, coelos palmo suo continens. Qui enim ante omnia sine loco exstitit, nec sibi postmodum, sed nobis loca fabricauit, cuius nec minui nec augeri beatitudo potest nec ullam percipere uariationem, nullam prorecto nunc quoque, sicut nec ante, positionem habet localem, cuius omnino simplex et incorporea perseuerat aeternitas. Cum igitur nusquam sit localiter, id est positione locali conclusus, ubique tamen, id est tare in omnibus locis quam circa omnia loca per operationis potentiam esse dicitur. Etenim in omnibus locis nulla nisi eo disponente geruntur, et sic ei loca cuncta praesentia sibi uel ipse illis, ut, quodcumque uelit, ibi fieri necesse sit, et sic ubique, ut dictum est, per potentiae suae magnitudinem esse dicitur. Unde ipsemet per prophetam loquitur: Coelum et terram ego impleo. Et Psalmista nusquam irati potentiam se effugere posse considerans dicebat: Quo ibo a spiritu tuo et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in coelum, tu illic es, si descendero ad infernum, ades, etc.

Sicut autem in omnibus locis uel intra omnia per potentiae suae operationem uel dispositionem dicitur esse, quia uidelicet cuncta ibi uel disponi per eum necesse est, sic etiam ipsa loca concludens circa ea nihilominus asseritur esse, hoc est, sic ea in sua potestate habere, ut nihil in eis sine ipso uel eius dispositione fieri possit. Cum itaque per potentiam suam, ut dictum est, tam intra omnia quam extra Deus sit et omnia, quantumcumque solida sint, propria uirtute penetret, quis eum locus impediat, ne, ubicumque uelit, omnibus aeque suam impertire notitiam possit? Eo quippe modo, quo locis omnibus inesse uel praeesse per potentiam, non per localem positionem dicitur, ubique sui notitiam, quibuscumque uoluerit, habet impertire; nec summa et spiritualis uirtus, cui omnia sunt peruia loca, quae sunt, aliqua soliditate uel qualitate praepediri potest.

Quippe cum claritas solis solidissimum uitrum sic penetret, ut per ipsum quoque suam nobis illuminationem infundat, et corpora nostra post resurrectionem tantae subtilitatis fore credamus, ut iam eis quodam modo spiritualibus factis nulla possit obstare materia, unde et Dominicum corpus, quod adhuc mortale clauso utero natum fuerat, post resurrectionem iam immortale et impassibile clausis ianuis ad discipulos intrauit. Multo ergo magis summam illam diuinae claritatis uisionem nullo praepediri posse obstaculo uel loci propinquitate ad illuminandum adiuuari credendum est.

Nam et ignem, qui ceteris subtilior est elementis, inde non recipere sectionem dicitis, quia nullo interposito corpore partes eius diuidi non queant. Multo autem minus spiritualis substantia, quae longe omni corpore subtilior est, corporeo praepeditur obstaculo. Cum uero diuinitas tantae subtilitatis sit, ut in eius comparatione quaelibet aliae naturae corporea censeantur et ipsa sola respectu aliarum incorporea iudicetur, quomodo summa eius claritas, quae cuncta cognoscendo considerat, obstaculum habeat? Qua etiam, qui fruuntur, cum uidentem omnia uideant, quidquid eos scire conueniat, quantumcumque remotum non ignorant. Alioquin paradiso fruentes tormenta inferni non conspicerent, ut eo amplius Deum diligant, quo per eius gratiam grauiora se euasisse uiderint. Quem quidem paradisum in ipsa uisione Dei ubique consistere Dominus lesus patenter insinuat, dum ipso die, quo eius anima in carne passa descendit ad inferos, ut inde suos liberaret, latroni eum confesso ait: Amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso.

A quo quidem paradiso ne tunc etiam anima Christi extranea exstitit, cum, ut dictum est, ad inferos descendit. Iuxta itaque hanc fidem nostram et rationem manifestam, quocumque loco fidelis sit anima, quia ubique praesentem, ut dictum est, reperit Deum et quoniam nullo impeditur obstaculo, ubique in sua aeque perseuerat beatitudine, quam uidelicet ex uisione Dei nobis per eum infusa, non ex nostris uiribus apprehensa consequimur. Quippe nec ad corporalis solis apprehendendam claritatem conscendimus, sed ipsa se nobis infundit, ut ea fruamur. Ita et nos tam Deo quam ipse nobis appropinquat tamquam desuper claritatem suam nobis et amoris sui calorem infundens, ad quem etiam nusquam localiter consistentem, si quo modo propinquare dicimur, non id locis, sed meritis fieri est intelligendum, dum ei uidelicet quantum similiores in bono efficimur uel eius amplius uoluntati concordamus, sic e contrario ab eo recedere intelligendi sumus. Quod uenerabilis doctor Augustinus et doctrinarum quoque uestrarum peritissimus diligenter aperiens: "Deo", inquit, "qui ubique est, non locis, sed moribus aut propinqui aut remoti sumus." Unde cum post resurrectionem tantae facilitatis corpora sanctorum futura sint, ut, ubicumque uelint animae, ipsa statim esse credantur, nullus tamen eorum recessus uisionem Dei praepediet, quominus animae sint beatae, nec ulla loci qualitas poenalis esse his poterit, in quibus nihil puniendum erit, sicut nec ante peccatum primis hominibus quidquam potuerat esse nociuum. Unde et cum sancti angeli ad nos missi iussa Dei exsequuntur, nequaquam loci aliqua qualitate uel interuallo eius uisione, qua beati sunt, priuantur seu inaniuntur. Nec daemones in aere commorantes, unde et uolucres coeli dicuntur, quamuis positione loci superiores nobis esse uideantur, non ideo tamen ad Deum, qui propriae dignitate naturae cunctis superior est naturis, amplius quam nos appropinquare dicendi sunt.

Unde Satan ueniens inter filios Dei et stans in conspectu Domini et ad eum mutuo loquens, sicut in libro Iob conscriptum est, nequaquam hoc aduentu suo a sua relaxatur miseria, ut beatior fiat. Qui etiam de coelis ceteris altior corruendo patenter ostendit nihil ad beatitudinem conferre loci dignitatem. Non enim, quia inter filios Dei, hoc est inter sanctos angelos, ueniens in conspectu Dei astitit, in eius conspectum Dominus uenit, ut ab eo scilicet Dominus conspiciatur, cum ipse a Domino conspicitur, quasi caecus in sole inter uidentes assistens, non ab eis positione loci, sed beneficio lucis dissidens. Quod enim agit in uisione corporalis solis qualitas corporum, hoc in uisione spiritualis solis qualitas meritorum; et quemadmod um hic nulla differentia consistit uirtutum in qualitate corporum aut locorum, sic nec ibi retributionum; et tanto mirabilior illa diuinae gloriae uisio, qua beati fiunt, apparet, quanto amplius nulla loci qualitate uel diuersitate ad hoc impediri uel iuuari potest, cum in his etiam, qui etiam loco disiuncti non sunt, sic agat, ut alios illuminando beatificet, alios in sua caecitate miseros derelinquat, sicut et in hac uita per impertionem gratiae suae non desistit agere.

Sic quippe Deus ubique per potentiam esse dicitur, ut nihilominus alicubi per gratiam adesse, alicubi dicatur deesse. Quocumque igitur modo uel adesse uel abesse seu aduenire uel recedere diuinitatis gratia dicatur, non id localiter uel corporaliter fit, sed magis spiritualiter uel per aliquam suae operationis efficaciam contingit. Si enim ubique localiter esset, quo aduenire localiter uel unde recedere posset?

Nonnumquam ad nos descendere dicitur uel per aliquod gratiae suae beneficium nobis collatum uel per aliquam ex signo uisibili manifestationem siue, dum aliquid insolitum gerit in terra. Sic sol iste descendere ad nos dicitur uel mundum ipsum implere non localiter, sed efficaciter, id est non locali sui positione, sed illuminationis operatione.

Philosophus Miror te rationibus tuis, quibus me arguere niteris, eas quoque auctoritates ex Scripturis uestris proferre, quibus me non dubitas minime cogendum esse.

Christianus Propositum mihi est, sicut nosti, non me tibi proprias inferre sententias, sed communem maiorum nostrorum tibi fidem seu doctrinam aperire. Quae igitur testimonia de nostris affero, non, ut per hoc cogaris, intendo, sed ut aliorum magis ista intelligas esse quam me ipsum finxisse.

Philosophus Certe nec istud improbo, si talis processerit intentio. Sed nunc ad reliqua festinemus. Si ergo, ut asseris, tanta uirtus est diuinae uisionis, ut, ubicumque sint animae, participatione sui aeque illas beatas efficere queat, cur, obsecro, regnum coelorum Deo et sanctis animabus specialiter assignatur, ut in coelo scilicet praecipue dicuntur esse, quasi beatius illic habeant esse? Quod etiam in tantum Christus uester proprio exhibuit exemplo, ut in conspectu suorum corporaliter coelum ascenderit et illic, ut scriptum est, ad dexteram Patris residens inde ad iudicium uenturus promittatur in aera ei obuiam occurrentibus. Cur igitur diuinae habitationi nulla mundi regio nisi coelum deputetur, si ubique, ut dicitis, Deus existens ubique beatitudine sua aeque fruatur et eius uisionis claritas, quibuscumque uelit et ubicumque uelit, sese, prout uult, pariter infundens aeque illos ubique beatos efficiat nullo adminiculo, nulla loci qualitate uel propinquitate ad hoc indigens, sed ex se penitus sufficiens? Cum, inquam, Dominus ubique per potentiam existens et quasi in uno loco suae maiestatis mansionem concludens dicat: Coelum mihi sedes est, et omnes tam Noui quam Veteris Testamenti scriptores non aliam mundi partem nisi coelum eius habitationi deputent, non immerito uideri potest huius superioris loci serenitas ipsis uel nobis non nihil conferre beatitudinis. Unde et per Isaiam ad huius beatitudinis plenitudinem lux lunae sicut lux solis futura et lux solis septempliciter promittitur tunc splendere et noua tam coeli quam terrae creatio, ut ipsa quoque innouatione rerum nostra felicitas augeatur.

Christianus Si prophetizare magis quam iudaizare in littera nosses et, quae de Deo sub specie corporali dicuntur, non corporaliter ad litteram, sed mystice per allegoriam intelligi scires, non ita, ut uulgus, quae dicuntur, acciperes.

Cuius profecto si communem sequeris opinionem nec eorum fidem tua transcendat intelligentia, qui nihil nisi corporeum uel admodum rei corporeae mente concipiunt, in tantum utique dilaberis errorem, ut Deum nullatenus nisi rem quandam corpoream et quibusdam partibus consistentem, capite uidelicet, manibus ac pedibus seu reliquis membris compositam intelligere queas, maxime cum omnes fere humani corporis partes ei iuxta similitudinem aliquam in Scripturis assignentur. Quis enim illitteratorum aut simplicium hominum te audire sustineat, si Deum praedices nec oculos nec aures habere nec cetera, quae nobis uidentur necessaria membra? Statim quippe obiciet eum nequaquam uidere posse, qui oculos tales non habeat, similiter nec audire nec operari, cui aures desint et manus. Sicut ergo haec omnia, quae corporis sunt, nonnisi parabolice iudicas in Deo intelligenda, sic, quaecumque ad corporalem loci positionem de diuinitate dicuntur, non dubites accipienda. Cum itaque Isaiam audis dicentem: Haec dicit Dominus. Coelum sedes mea et terra scabellum pedum meorum. Quae est ista domus, quam aedificabitis mihi, et quis est iste locus quietis meae? Omnia haec manus mea fecit, etc.

Sicut minime eum corporalem intelligis, sic nec eius corporalem sedem coelum nec corporale scabellum pedum eius terram neque ullam eius localem positionem intelligas, qua sedere aestimetur, magis quam cum eius angeli thronus appellantur. Absit enim, ut eius maiestas aliquid infirmitatis habeat, ut sede aliqua uel scabello sustentari egeat! Coeli ergo nomine et terrae hoc loco bonae et malae distinguuntur animae, tamquam ex meritis suis superiores et inferiores. Bonae itaque animae tamquam templum eius seu coelum dicuntur iuxta illud Psalmistae: Dominus in templo sancto suo, Dominus in coelo sedes eius, eo, quod ipsis, qui sunt meritis celsiores, praesideat et quasi in propria domo et templo sibi sanctificato per gratiam inhabitet. Carnales uero animas, quae uidelicet terrenis et infimis inhiant desideriis, quasi scabellum pedibus conculcat, quia eos, quos despicit, nec ad se misericorditer attollit, tamquam inferius derelictos premit et conculcando conterit et quasi in puluerem dissolutum redigit. Cum ergo inquit Dominus, qui in manu factis non habitat: ita excellentem in sanctis animabus habitem sedem et tanto despectui carnales et terrenos habeam homines, cur mihi terreni aedificii quasi necessariam construere domum quaeritis et non potius apud uosmetipsos domum mihi spiritualem aedificatis? Alioquin cassa est significatio templi uisibilis, si inuisibile desit. Cum itaque coelum uel regnum coelorum futuram beatitudinem audis appellari, sublimitatem futurae uitae magis quam corporalem coeli positionem intellige! Quam etiam nonnunquam nomine terrae propter stabilitatem eius sicut et nomine coeli propter ipsius dignitatem constat designari. Unde et Psalmista: Credo uidere bona Domini in terra uiuentium; et per Ezechielem ipse Dominus post resurrectionem electis suis futuram beatitudinem promittens: Ecce ego, inquit, aperiam tumulos uestros et educam uos de sepulturis uestris, populus meus: et inducam uos in terram Israel, et requiescere uos faciam super humum uestram.

Quod autem Dominus noster Christus corporales coelos corporaliter et uisibiliter ascendit, non eius gloriae, in quo plenitudo diuinitatis corporaliter inhabitat, sed fidei nostrae profuit. Qui ergo prius clausis ianuis ad discipulos intrando resuscitandorum corporum subtilitatem, qua uidelicet cuncta penetrare queant, ex ipsa sua resurrectione monstrauerat, postmodum ipse in ascensione sua tantam ipsorum futuram leuitatem exhibuit, ut nulla terrenitatis mole, qua prius grauabantur, sicut scriptum est: Corpus quod corrumpitur, aggrauat animam, quoquam ulterius praepediantur ascendere, sed, quocumque animae uelint, sine ulla difficultate statim eo transferri.

Quod tamen ad dexteram Patris sursum conscendisse memoratur, sicut nec dextra patris intelligitur corporalis, ita nec ista sessio, qua ipse Pater sedeat, est localis positio, sed per hoc pariter cum Patre dominandi potestas et aequalis dignitas exprimitur, cum ei collateraliter a dexteris consedisse dicitur, quod quidem sedere ad dexteram cum corporaliter ad litteram stare non possit, id quoque, quod de corporali eius ascensione praemittitur, quamuis in re ita corporaliter sit factum, quendam tamen eius ascensum in mentibus fidelium meliorem designat. De quo uidelicet ascensu ipse ad Mariam iam antea dixerat: Noli me tangere, nondum enim ascendi ad Patrem meum. Tunc enim tamquam in nube ab oculis hominum sustollitur Christu s ad coelum, ut ad dexteram Patris resideat, quando praedicatione sanctorum ab aspectu praesentis et laboriosae uitae subtractus praedicatur ita in gloria sublimatus, ut Patri corregnando pariter uniuersis imperet et tamquam coaequalis substantia uel Filius aeque dominetur omnibus.

Quod uero de splendore lunae uel solis multiplicando subiecisti, tamquam id corporaliter fieri ad futuram beatitudinem attineat, facile est tam ex auctoritate ipsius prophetae, qui illud dixit, quam ex ratione manifesta refelli. Dominus quippe postmodum per eundem Isaiam ad Hierosolymam loquens et ei futurae uitae claritatem promittens ait: Non erit tibi amplius sol ad lucendum per diem, nec splendor lunae illuminabit te, sed erit Dominus in lucem sempiternam et Deus tuus in gloriam tuam. Non occidet ultra sol tuus et luna tua non minuetur tibi. Sed Dominus erit tibi in lucem sempiternam et complebuntur dies luctus tui: populus autem tuus omnes iusti hereditabunt terram, etc.

Quae est ista terra ab his, qui in perpetuum iusti sint, hereditanda et praesentia diuinae claritatis, tamquam sole, qui numquam occidat, illuminanda nisi illa futurae beatitudinis aeternitas? Quae profecto claritas, cum tanta sit, ut nullo ad illuminandum egeat adiumento, recte sol iste amplius illuminandi officium amittere dicitur, postquam uidelicet non iam animales, sed spirituales effecti illud experiemur, quod praemissum est: mensura hominis, quae et angeli. Quis denique ignoret minora luminaria maioribus apposita ex praeualenti luce statim obtenebrari aut uigorem perdere illuminandi? Quod igitur officium illuminandi lux ibi corporea possit habere, ubi diuinae claritatis praesentia sic illuminabit abscondita tenebrarum, ut ipsa etiam manifester consilia cordium? Videmus nunc, inquit Apostolus, per speculum et in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam, sicut cognitus sum.

Tum quippe perfecte, tunc uerissime cuncta cognoscentur a nobis sicut ab angelis per oculos cordis, ubi omnium sensuum, omnium administrationum cessabunt officia, cum erit Deus omnia in omnibus. Eius quippe uisio sic omnibus nostris per omnia satisfaciet desideriis, ut ipsa per se omnia nobis conferat, quae uerae beatitudini sunt necessaria. Ipsa illa diuinae maiestatis uisio nobis erit lux indeficiens, sanctitas summa, quies perpetua, pax omnem sensum exsuperans, omne denique bonum, omnis uirtus, omne gaudium. Cum itaque Deus erit omnia in omnibus, constat tunc, ut idem Apostolus dicit, omnem euacuari principatum et potestatem, cum iam uidelicet sola illa per semetipsam principabitur potestas, quae omnia, ut dictum est, bona per suae uisionem praesentiae omnibus electis ministrat. Nullus iam nobis principatus angelicus uel humanus in administratione aliqua, nulla potestas in aliquo regimine praeerit, quia nihil deesse poterit, ubi omnia in omnibus Deus erit, ubi, cum aderit, quod perfectum est, euacuabitur, quod ex parte est. Nihil quippe nunc nobis nisi ex parte aliqua proficit, nihil ad omnia nobis necessaria conferre sufficit. Quidquid nobis nunc ad doctrinam uel ad aliquam uirtutem uel ad aliquam proficit administrationem, imperfecte agit, quia solus est Deus, qui omnia possit. Cessabunt itaque, quaecumque imperfecte aguntur, cum ille per se suffecerit, qui omnia potest. Quod itaque ibi oculos carnis cum ceteris corporis membris resumpturi sumus, non utique flet propter officia eorum, quibus egeamus, sed ad glorificandum Deum, ut praefati sumus. In quibus uidelicet eius potentiam tanto amplius experiemur, quanto illa in officiis suis, si opus esset, peragendis ualidiora esse sentiemus et longe fortiorem ac meliorem consecuta statum esse uiderimus.

Quod si etiam de luce solis ac lunae multiplicanda corporaliter, non mystice tantum accipiamus, ad gloriam Conditoris potius quam ad officii sui necessitatem referendum est, sicut et uniuersus mundi status in melius est commutandus, quod etiam coelestium luminarium adiumento uel commutatione mundi manifeste Deus nobis innotescet; id, quod ante minus habebant, non ex impotentia Conditoris exstitisse, sed pro uitae suae mortalis et infirmae necessitudine, quae nequaquam talia uel tanta ferre posset nec etiam tantis uti beneficiis digna esset. Mystice tamen intelligi facile est lunam tunc ut solem fulgere, id est Ecclesiam electorum sicut et eius solem Deum indeficientem lucem habere et tamen ipsum eius solem tunc quoque ira lucem ipsius lunae transcendere, ut in ipso solo lucis sit perfectio, quae septenario designatur numero.

Philosophus Quantum uideo, si haec ita se habent, ut dicitis, multa fidei uestrae Deus uidetur debere, cuius in omnibus maxime gloriam praedicatis. Restat autem nunc, ut quid de inferis etiam sit sentiendum, diligenter aperias. Sicut enim summum hominis bonum eo amplius est appetendum, quo magis cognitum; ita e contrario summum malum eo magis erit uitandum, quo minus fuerit ignotum.

Christianus Hinc quippe apud nos sicut et apud uos diuersa olim exstitit opinio. Alii quippe infernum corporalem quendam locum sub terris existimant, qui ex ipsa locali quoque positione, quae inferior sit ceteris mundi partibus, dicatur infernus; alii quoque non tam corporale tormentum quam spirituale arbitrantur infernum, ut quemadmodum nomine coeli, quae superior est pars mundi, summam animarum beatitudinem distinguimus, ita nomine inferni summam miseriam, quae tanto inferius iacere perhibetur, quanto ab illa summa beatitudine amplius distare cognoscitur et ei amplius contraria uidetur. Sicut enim, quod melius est, per excellentiam suae dignitatis dicitur altum, ita e contrario, quod peius est, per abiectionem sui dicitur infimum. Multa quippe de poenis inferni tam Vetus quam Nouum Testamentum narrat, quae nequaquam ad litteram accipi posse uidentur. Quid est enim ad litteram, quod de iustis et impiis Dominus per Isaiam ait: Et egredientur, et uidebunt cadauera eorum qui praeuaricati sunt in me. Vermis eorum non morietur et ignis eorum non exstinguetur.

Quis est sanctorum corporalis egressus, ut poenas impiorum uideant, aut qui uermes sunt corporales in corporibus reproborum, quae omnibus integra membris sicut et sanctorum corpora sunt resurrectura? Quae ibi erit corrosio uermium, ubi omnium pariter immortalitas absque ullo defectu erit corporum? Sed et quod Dominus de diuite et Lazaro defunctis in Euangelio refert: Quomodo ad litteram stare potest, quippe cum corporalem sepulturam non inferno anima illa diuitis habere queat? Aut quis sit ille corporalis Abrahae sinus, quo anima Lazari refertur ab angelis deferri, quam ibi linguam anima diuitis habeat, uel quem digitum habeat anima Lazari, aut quae est ibi corporalis aqua, cuius stilla linguae ardentis infusa incendium eius exstinguere possit aut minuere? Unde cum haec iuxta litteram nequaquam in animabus iam exutis carne contingere queant, sicut nec illud, quod alibi dicitur: Ligatis manibus et pedibus mittite eum in tenebras exteriores. Ibi erit fletus et stridor dentium.

Tam ex Veteri quam ex Nouo Testamento innui uidetur ea, quae de inferno dixerunt, mystice magis quam corporaliter accipi debere; ut uidelicet, sicut ille Abrahae sinus, quo suscepta est anima Lazari, spiritualis est, non corporalis intelligendus, ira et infernus spiritualis ille cruciatus, quo anima diuitis sepulta memoratur. Quamdiu enim animae corporibus carent, quo ferri localiter aut moueri uel quasi corporis ambitu coerceri possint, quae nullatenus locales sunt omnique corpore propria natura longe subtiliores existunt, aut quae sit uis elementorum corporea, tam uidelicet ignis quam ceterorum, quae ipsas sine corporibus contingere uel cruciare possit, non facile disseri aut intelligi potest. Unde et daemones post lapsum, ut corporaliter etiam pari possint, in quaedam deuoluti aeria corpora dicuntur, quae quasi carcerem acceperunt. Hinc et aeriae dicti sunt potestates, quod uidelicet in illo plurimum possint elemento, cui sint incorporatae, sicut et terrenae potestates uocati sunt homines, qui in terris principantur. Sin autem uermes animarum quandam earum interiorem corrosionem, qua de conscientia sua, desperatione ueniae et futurae poenae augmento iam cruciantur, ac postmodum ignem, quo resumptis corporibus cruciabuntur, intellexisse propheta dicatur, facile est tam spirituale quam corporale tormentum definiri infernum, comparatione scilicet aliarum poenarum, his tamquam infimis uel extremis ita uocatis, siue sub terris siue alibi dicantur exerceri.

Cum enim terras super aquas fundatas esse constat, quomodo sub terris corporeus aliquis ignis esse dicetur, nisi forte "sub terris" intelligatur quaecumque terrae profunditas post hanc, in qua sumus, terrae superficiere? Sed rursum: cum infinitus reproborum numerus et iuxta Veritatis assertionem paruus sit electorum futurus, non facile fortassis recipietur tantum alicubi terrae sinum haberi, qui tot corpora capere possit. Unde si cuidam uideatur tantam diuini iudicii potentiam esse, ut in omnibus aeque locis, quos uoluerit, punire possit nihilque ad poenam sicut nec ad gloriam referre qualitates locorum, non dubito id tanto faciliorem assensum inuenire, quanto amplius et diuinam potentiam uidetur commendare et rationi magis propinquare. Ut enim communem fere omnium sequamur opinionem, qui in eodem igne positos, alios magis, alios minus, pro meritis suis non pro quantitate incendii cruciari dicunt, non uideo, qualiter eiusdem ignis tanta moderatio per diuinam potentiam in poena fieri possit et non potius diuersis locis positos diuersis affligere queat tormentis, uel quoslibet etiam, ubicumque sint, quibuscumque uelit, torquere poenis et omnia eis in quaslibet poenas elementa conuertere, sicut scriptum est: Pugnabit pro Deo contra insensatos orbis terrarum.

Nam et iuxta eorum existimationem in ipso aethereo coelo, ubi quo purior tanto acutior et uehementior ardet ignis et splendet, absque laesione ulla beatorum corpora communis fides asserit permanere et hoc eis post resurrectionem ad gloriam collatum esse, quod antea nullatenus nostra sustinere infirmitas possit. Sic quippe et sanos oculos lux recreat et infirmos grauat. Quis etiam quotidie tam diuersas animalium non experiat naturas, ut, quod aliorum uitam construat, aliorum exstinguat et corporum diuersa complexione, quod uni proficiat, alteri obsit, tam animatis scilicet quam inanimatis. Homines sub aqua, pisces sub diuo moriuntur. Salamandrias in igne uiuere constat, qui maturum ceteris animantibus affert interitum. Venenum uita est serpentis, mors hominis, et eadem aliis animantibus gustum praebent necessarium, aliis mortiferum. Nihil omnino est, quod omnibus possit conuenire naturis. Qui ex eodem utero, ex eodem patre geniti processerunt, nequaquam iisdem uiuunt moribus nec iisdem pariter rebus oblectantur uel offenduntur nec in eodem aestu uel gelu consistentes pariter cruciantur. Non haec profecto diuersitas passionum ex qualitate punientium, sed punitorum prouenit. Quid itaque mirum, si resuscitata corpora pro meritis cuiusque uel eodem loco uel diuersis consistentia sic diuinae potentiae iustitia moderetur ad poenam, ut ubicumque omnia illis aeque poenalia sint? Quod utique file diligenter attendebat, qui uindictam Dei nusquam se effugere posse fatebatur, dicens: Quo ibo a spiritu tuo et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in coelum, tu illic es; si descendero ad infernum, ades.

Denique quis malorum hominum animas in inferno plus cruciari censeat quam spirituales nequitias in aere consistentes sua aeque tormenta secum ubicumque circumferentes? Quas utique tanto maiore tormento dignas esse certum est, quanto nequiores esse minime dubitantur; quis eodem modo neget animas impiorum in corporibus resumptis, quocumque loco moueantur, sua secum tormenta gestare, etsi nihil exterius inferatur tormenti? Multas quippe passiones animae adhuc in corpore manenti uel extrinsecus inferri uel intrinsecus ex aliqua perturbatione uel corporis inaequalitate uidemus, quae semel habitae nulla possint auferri loci permutatione. Ut enim ceteras omittam passiones, quid ualet ad remedium poenae, quo loco nunc constituas morientem uel maxima passione laborantem, si minime illa passio lenienda sit ex loco?

Aut cum modo nobis morientibus, ut beatus meminit Augustinus, tanta sit in corpore passio mortis, ut propter hanc ipsum relinquere anima compellatur, quis in corporibus resumptis et iam immortalibus factis hanc passionem, qua hic moriendo dissoluimur, si ibi perpetua ruerit, ad damnationem satis esse non censeat, uel si qua forte alia possit esse maior nullo extrinsecus tormento adiuncto?

Quid enim magis iustitiae conuenit, quam quod ipsa praecipue corpora sua resumant animae ad tormentum, quibus maie usae sint ad oblectamentum? Tantam uero in dissolutione mortis passionem esse certum est, ut pro quouis peccato, irrogata quamuis sit breuissima, ad purgationem tamen eius, quod non aeterna damnatione dignum fuerit, sufficere credatur, unde, ut beatus asserit Hieronymus, illa est prophetae sententia: Non iudicabit bis Dominus in id ipsum, et non consurget duplex tribulatio.

Legimus et nonnullas defunctorum animas damnatas noluisse reddi uitae praesenti, ut bene operando saluarentur, si eam rursum morte interueniente finire cogerentur. Scriptum esse alibi reperimus quasdam sanctorum morientium animas timore poenae dissolutionis suae tempore ad paratam sibi beatitudinem egredi prorsus refugere, donec eas Dominus iussisset ab angelis suscipi sine dolore. Ex quo liquidum est, quanta sit huius mortis passio, cuius, ut diximus, metu alius ad salutem redire noluit, alius ad beatitudinem egredi trepidauit. Et hanc tamen omnino passionem auferre, quibuscumque uoluerit, diuinae constat esse potentiae, sicut et praedictus asserit doctor dicens Ioannem apostolum tam a dolore mortis quam a corruptione carnis alienum fuisse. Qui ergo in morte passionem mortis sic omnino auferre potest, ubique cuicumque uelit, multo facilius et eam, ubicumque uelit, conferre posse uidetur. Pronior quippe est natura passibilis, ut poenam incurrat, quam careat. Ex quibus omnibus liquere iam arbitror nihil ad poenam damnatorum loci qualitatem referre, sicut nec ad gloriam beatorum, sed hoc sit in inferno cruciari uel perpetuo igni tradi, quod illis summis poenis torqueri; quae inde praecipue igni comparantur, quod huius elementi cruciatus acrior uidetur. Id quoque plurimum diuinae potentiae gloriam commendare uidetur, si in omnibus aeque locis et damnationis poenam et beatitudinis gloriam ipse largiatur, qui ubique per potentiam deesse non dubitatur.

Philosophus Aeque, ut uideo, poenam damnatorum sicut et gloriam electorum ad diuinae potentiae laudem conuertere studes, ut in summis etiam malis magna eius bona praedices.

Christianus Et sic certe conuenit, quia nulla eius sunt opera nisi magnifica et admiratione plena. Superfluum autem censeo, quibus in locis haec contingant, definire, dummodo haec adipisci possumus aut uitare.

Philosophus Et hinc equidem adhuc sermo est, ut tam summo bono nostro quam summo malo, ut tibi uisum est, descriptis, iuxta propositum nostrum, quibus ad ea pertingitur uiis, non minus diligenter aperias, ut eo melius has tenere uel illas uitare possimus, quo amplius eas nouerimus. Sed quia, quid summum bonum sit uel summum malum, nondum uidetur satis intellegi posse, ut primo determinatum sit, quid bonum uel malum generaliter sit dicendum, id quoque, si uales, te definire desidero. Multas quippe harum species cognoscimus. Sed tamen, in quo bonae uel malae res dicendae sint, non satis intelligere uel disserere sufficimus. Nostri quippe auctores, qui dicunt alia bona, alia mala, alia indifferentia, nullis haec definitionibus distinxerunt, sed quibusdam exemplis ad eorum demonstrationem contenti sunt.

Christianus Quantum aestimo, difficile definiri ea censuerunt, quorum nomina uix umquam in una significatione consistere uidentur. Quippe cum dicitur: bonus homo uel bonus faber aut bonus equus et similia, quis nesciat hoc nomen "bonus" ex adiunctis diuersum mutuare sensum; hominem quippe bonum ex moribus dicimus, fabrum ex scientia, equum ex uiribus et uelocitate, uel quae ad usum eius pertinent. Adeo autem ex adiunctis boni significatio uariatur, ut etiam cum nominibus uitiorum ipsum iungere non uereamur, dicentes scilicet bonum uel optimum furem, eo quod in hac malitia peragenda sit callidus uel astutus. Nec solum ad res ipsas, uerum etiam ad ea, quae de rebus dicuntur, hoc est ad ipsa propositionum dicta, sic nonnumquam boni uocabulum applicamus, ut etiam dicamus, quia bonum est malum esse, quamuis minime concedamus bonum malum esse. Aliud quippe est dicere: malum est bonum, quod omnino falsum est, aliud dicere: malum esse bonum est, quod minime negandum est. Quid itaque mirum, si et nos sicut et illi horum significationem, quae ita inconstans est, definire non sufficiamus?

Quantum tamen mihi nunc occurrit, bonum simpliciter, id est bonam rem dici arbitror, quae, cum alicui usui sit apta, nullius commodum uel dignitatem per eam impediri necesse est. E contrario malam rem uocari credo, per quam alterum horum conferri necesse est. Indifferens uero, id est rem, quae neque bona est neque mala, illam arbitror, per cuius existentiam nec ulla bona deferri nec impediri necesse est, sicut est fortuita motio digiti uel quaecumque actiones huiusmodi. Non enim actiones bonae uel malae nisi secundum intentionis radicem iudicantur, sed omnes ex se indifferentes sunt; et, si diligenter inspiciamus, nihil ad meritum conferunt, quae nequaquam ex se bonae sunt aut malae, cum ipsae uidelicet tam reprobis quam electis aeque conueniant.

Philosophus Hic paululum nobis standum arbitror atque immorandum, si forte, quae dixisti, pro definitionibus stare possint.

Christianus Difficillimum equidem est omnia propriis definitionibus sic circumscribere, ut ab omnibus aliis ea separari queant, maxime nunc, cum nobis ad definitiones excogitandas mora temporis non concedatur. Pleraque nominum, quibus rebus conueniant, ex rationis usu didicimus. Quae uero sit sententia eorum uel intelligentia, minime assignare sufficimus. Multa etiam reperimus, quorum nec nominationem sicut nec sententias definitione possumus terminare. Etsi enim rerum naturas non ignoremus, earum tamen uocabula in usu non sunt et saepe promptior est mens ad intelligendum, quam lingua sit ad proferendum uel ad ea, quae sentimus, disserendum. Ecce: omnes ex usu quotidiani sermonis cognoscimus, quae res appellantur lapides. Quae tamen sunt lapidis propriae differentiae, aut quae sit huius speciei proprietas nullo adhuc, credo, ualeamus assignare uocabulo, quo lapidis aliqua distinctio seu descriptio perfici possit. Nec id tibi mirabile uideri debet, si me in his deficere uideas, ad quae nequaquam magnos illos uestros doctores, quos iactatis philosophos, suffecisse cognoscimus. Quae tamen potero, ad obiectionem tuarum inquisitionum de his, quae promisi, respondere conabor.

Philosophus Et ratione satis et probatione, quae nunc dicis, uidentur abundare. Sed reuera, quae dicuntur, nisi intelligantur, frustra proferuntur, nec docere alios possunt, nisi disseri queant. Nunc, si placet, immo quia et sic consensisti, ipsa, quae dixisti, aliquantulum expedire te uolo.

Quare ergo, inquam, cum rem bonam definires, non uisum est sufficere, ut diceres, quae alicui apta est usui, hoc est alicui commoda utilitati.

Christianus Commune prouerbium atque probabile uix aliquod bonum esse, quod non noceat, et malum, quod non prosit. Verbi gratia: Ecce iamdudum aliquis in bonis operibus se adeo exercuit, ut inde saepius laudatus uel de suis confisus uirtutibus in superbiam extollatur uel alius inuidia hinc accendatur. Sic itaque malum de bono constat prouenire et frequenter mali etiam bonum causam esse. Quippe uitia nostra uel peccata, quae sunt proprie mala dicenda, nonnisi in anima uel bonis habent consistere creaturis, nec nisi a bono surgere possit corruptio. Quis e contrario non uideat saepe homines post magnas peccatorum ruinas fortiores aut meliores per humilitatem uel poenitentiam surgere, quam antea fuerint? Ipsam denique poenitentiam peccati, quia mentis afflictio est nec cum beatitudine perfecta, quia dolorem ingerit, conuenire potest, malum esse potius quam bonum constat. Et tamen hanc ad indulgentiam peccatorum nemo necessariam esse dubitat. Quis etiam nesciat summam Dei bonitatem, quae nihil sine causa fieri permittit, adeo mala quoque bene praeordinare et eis etiam optime uti: ut etiam sit bonum malum esse, cum tamen malum nullatenus sit bonum? Sicut enim summa diaboli nequitia ipsis etiam bonis saepe pessime utitur, ut uidelicet ea in causas pessimorum effectuum conuertat, ac sic perea, quae bona sunt, quaedam pessima operetur, ita e contrario uel e conuerso Deus agit ex ipsis uidelicet malis bona multa faciens prouenire et eisdem saepe utens optime, quae file pessime molitur. Quippe et tyrannus et principes eodem gladio male uti possunt et bene, ille quidem ad uiolentiam, ille ad uindictam; et nulla, credo, sunt instrumenta, uel quaecumque usibus nostris sunt commodata, quibus pro intentionum qualitate tam male uti non possumus quam bene; ad quod scilicet nihil refert, quid fiat, sed quo animo fiat. Unde et quilibet homo tam bonus quam peruersus tam bonarum quam malarum causae sunt rerum, et per eos tam bona quam mala esse contingit. Non enim bonus homo a malo in eo dissidere uidetur, quod id, quod bonum sit, facit, sed potius, quod bene facit. Etsi enim nunc usus sermonis pro eodem habet bene facere et bonum facere, uis tamen et proprietas locutionis non ita fortassis sonat. Sicut enim "bonum" saepe dicitur, nec tamen "bene", id est bona intentione, ita et bonum fieri posse uidetur, cum tamen bene non fiat. Saepe quippe contingit idem aduersis fieri, ita ut pro eorum intentione alius bene, alius male illud faciat. Veluti, si duo aliquem reum suspendant, alter quidem eo solummodo, quod eum odit, alter uero, quia habeat hanc exercere iustitiam; iusta haec suspensio ab isto iuste fit, quia recta intentione, ab illo iniuste, quia non amore iustitiae, sed odii zelo uel irae. Nonnumquam etiam mali homines uel ipse quoque diabolus in eodem facto ita Deo cooperari dicuntur, ut idem tam a Deo quam ab illis fieri asseratur. Ecce: enim a Satan ea, quae Iob possidebat, ablata uidemus, et tamen haec a Deo sibi auferri Iob ipse profitetur dicens: Dominus dedit, Dominus abstulit.

Unde autem et ad illud ueniamus, quod Christianorum mentes carius amplectuntur, etsi tibi uel tui similibus ridiculum uideatur. Traditio Domini Iesu in manus Iudaeorum tam ab ipso Iesu quam a Deo Patre uel a Iuda traditore fieri memoratur; nam et Pater Filium et Filius se ipsum et Iudas eundem tradidisse dicitur, cum tamen in talibus uel diabolus uel Iudas id ipsum fecerit, quod Deus. Et si forte ideo "bonum " aliquod uideantur fecisse, non tamen dicendi sunt "bene" fecisse. Aut si fecerint id uel fieri uoluerint, quod uult fieri Deus, uel eandem faciendo aliquid uoluntatem habeant, quam Deus habet, numquid ideo bene facere dicendi sunt, quia scilicet faciunt, quod Deus uult fieri; aut ideo bonam habent uoluntatem, quia uolunt id, quod Deus? Non utique! Etsi enim faciant uel facere uelint, quod Deus uult fieri, non tamen id faciunt uel facere uolunt, quia credant Deum id uelle fieri; nec eadem intentio est in eodem facto illorum quae Dei, et quamquam id uelint, quod Deus, eadem illorum et Dei uoluntas ideo dici possit, quod idem uolunt; mala tamen eorum uoluntas est et bona Dei, cum scilicet id diuersis de causis uelint fieri. Sic et cum eadem sit actio diuersorum, quia uidelicet idem agunt, pro diuersitate tamen intentionis actio huius bona est et illius mala, quia, quamquam idem operentur, tamen bene hic, ille male id ipsum facit.

Et (quod dictu mirabile est) nonnumquam etiam bona est uoluntas, cum quis uult ab altero malum fieri, quia id uidelicet bona intentione uult. Saepe namque Dominus per diabolum uel tyrannum aliquem decreuit eos affligere, qui innocentes sunt uel qui illam afflictionem non meruerunt, ad purgationem scilicet alicuius peccati eorum, qui affliguntur, uel ad augmentum meriti siue ad exemplum aliis dandum uel quacumque causa rationabili, quamuis nobis occulta. Unde et de eo, quod permittente Domino bene diabolus egerat male, Iob meminit dicens: Sicut Domino placuit, ita factum est. Quod, quam bene a Domino permissum esse non dubitet, referendo ei gratias ostendit, cum addit: Si t nomen Domini benedictum. Liber quoque Regum tertius spiritum mendacem ad decipiendum Achab impium docet a Domino missure fuisse.

Cum enim diceret Dominus: Quis decipiet Achab? Egressus spiritus mendax stetit corum Domino, et ait: Ego decipiam illum. Cui locutus est Dominus: In quo? Et ille ait: Egrediar et ero spiritus mendax in ore omnium prophetarum eius. Et dixit Dominus: Decipies et praeualebis; egredere et fac ita. Quod quidem Micheas propheta, cum coram ipso Achab exposuisset sibi reuelatum fuisse, adiecit: Nunc igitur ecce dedit Dominus spiritum mendacem in ore omnium prophetarum tuorum, qui hic sunt; et Dominus locutus est contra te malum. Siue autem in sanctos siue in impios Dominus diabolum saeuire permitrat, constat profecto nec ipsum nisi bene permittere, quod bonum est permitti, nec illum nisi male facere, quod tamen bonum est fieri, et cur fiat, rationabilem habet causam, licet nobis incognitam. Ut enim ille magnus philosophus uester in Timaeo suo meminit, cum Deum optime cuncta facere probaret: "Omne", inquit, "quod gignitur ex aliqua causa gignitur necessaria. Nihil enim fit, cuius ortum non legitima causa et ratio praecedat." In quo patenter ostenditur, quaecumque a quocumque fiant, quia haec ex optima diuinae prouidentiae dispensatione contingunt, rationabiliter et bene sic ea prouenire, sicut eueniunt, quia uidelicet rationabilem, cur fiant, habeant causam, quamuis is, qui ea facit, non rationabiliter aut bene ipsa faciat, nec eam in his faciendis, quam Deus, causam attendat. Cum itaque nihil nisi Deo permittente fieri constet, nihil quippe eo inuito uel resistente fieri possit, certumque insuper sit nequaquam aliquid Deum sine causa permittere nihilque omnino nisi ratiohabiliter facere, ut tam permissio eius quam actio rationabilis sit, profecto cum uideat, cur singula, quae fiunt, fieri permittat, cur et ipsa facienda sint, non ignoret, etiamsi mala sint uel male fiant. Non enim bonum esset ea permitti, nisi bonum esset ea fieri, nec perfecte bonus esset, qui, cum posset, non disturbaret id, quod fieri non bonum esset, immo patenter arguendus in eo, quod non sit bonum fieri, consentiendo, ut fiat. Patet itaque, quidquid contingit fieri uel non fieri, cur fiat uel non fiat, rationabilem habere causam. Ideoque bonum est illud fieri uel bonum est non fieri, etiam si ab eo, a quo bene non fit, fiat, uel ab eo, a quo non fit, male non fiat, hoc est mala intentione dimittatur fieri. Unde etiam ipsa mala esse uel fieri bonum est, quamuis ipsa mala nequaquam sint bona. Quod et Veritas ipsa patenter profitetur, cum ait: Necesse est enim, ut reniant scandala. Vae autem homini illi, per quem scandalum uenit.

Ac si aperte dicat: Opportunum est et humanae congruum saluti, ut quidam ex me offensi uel irati scandalum inde animae suae, id est damnationem incurrant, ut per quorundam scilicet malitiam agatur, per quod omnes saluentur, quicumque uidelicet sanandi praedestinantur. Sed tamen uae illi, hoc est damnatio erit, cuius consilio uel persuasione hoc scandalum mouetur. Malum itaque est scandalum, sed bonum est scandalum esse. Sic et bonum est quodlibet malum esse, cum tamen nullum malum sit bonum. Quod et ille magnus ueritatis discipulus attendens Augustinus et, quam optime ipsa etiam mala Deus ordinet, considerans ira de eius bonitate et diaboli nequitia loquitur: "Deus sicut naturarum bonarum optimus creator est, ita malarum uoluntatum iustissimus ordinator, ut, cum ille male utatur naturis bonis, ipse bene utatur etiam uoluntatibus malis." Item dicit idem de diabolo: "Deus, cum eum creauit et futurae malignitatis eius non erat ignarus et praeuidebat, quae bona de malis eius esset facturus. " Item post aliqua: "Neque enim Deus ullum non, dico, angelorum uel hominum creasset, quem malum esse praescisset, nisi pariter nosset, quibus eos bonorum usibus commendaret." Item alibi: "Sunt bona singula simul uero uniuersa ualde bona, ex omnibus consistit uniuersitatis amabilis pulchritudo." Item: "Illud, quod malum dicitur, bene ordinatum et loco suo positum, eminentius commendat bona, ut magis placeant et laudabilia sint, dum cooperatur bonis. Nec enim Deus omnipotens cum summe bonus sit, ullo modo sineret mali aliquid esse in operibus suis, nisi usque adeo esset omnipotens et bonus, ut bene faceret et de malo." Item: "Nec dubitandum est Deum facere bene etiam sinendo fieri, quaecumque fiunt mala. Non enim hoc nisi iusto iudicio sinit, et profecto bonum est, quod iustum est. Quamuis ergo ea, quae mala sunt, uel quantum mala sunt, non sunt bona, tamen, ut non solum bona, sed etiam sint et mala, bonum est. Nam nisi esset hoc bonum, ut essent et mala, nullo modo sinerentur ab omnipotente bono, cui procul dubio quam facile est, quod uult, facere, tam facile est, quod non uult, esse non sinere. Neque enim ob aliud ueraciter uocatur omnipotens, nisi quoniam, quidquid uult, potest, nec uoluntate cuiusdam creaturae uoluntatis omnipotentis impeditur effectus. " Ecce: audisti aperta ratione monstrari, quia bonum est malum esse, quamuis nequaquam uerum sit bonum malum esse. Aliud quippe est dicere, malum esse est bonum, aliud dicere malum esse bonum. Ibi enim ad rem malam, hic ad rem malam esse applicatur "bonum", hoc est ibi ad rem, hic ad euentum rei. Rem autem, ut dictum est, eam bonam dicitur, quae cum alicui apta sit usui, nullius rei commodum uel dignitatem per eam impediri aut etiam minui necesse est; quod quidem impediri uel minui tunc eam rem necesse esset, si per eius contrarium uel defectum dignitas illa uel commodum necessario non remaneret. Verbi gratia: uita, immortalitas, laetitia, sanitas, scientia, castitas talia sunt, quae, cum aliquid habeant dignitatis uel commodi, constat illud superuenientibus horum contrariis non remanere.. Sic et quaslibet substantias constat bonas res esse dicendas, quia cum aliquid conferre ualeant utilitatis, nihil per eas dignitatis uel commodi necesse est praepediri. Nam et peruersus homo, qui corruptae uel etiam corrumpentis uitae est - sic esse posset, ut peruersus non esset - ideoque per eum nonnihil deteriorari necesse esset. Hoc autem ad praesens ad descriptionem rei bonae satis esse arbitror. Cum uero ad euentus rerum, hoc est ad ea, quae a propositionibus dicuntur et per eas euenire proponuntur, boni uocabulum applicamus, ut uidelicet hoc esse uel non esse bonum dicamus, tale est, ac si diceretur ad aliquam Dei optimam dispositionem complendam illud necessarium esse, etsi nos omnino illa lateat dispositio. Non enim aliquem etiam bene facere bonum est, si hoc eum facere alicui diuinae ordinationi non competit, sed potius obsistit, quia nec bene fieri potest, quod rationabilem, cur fiat, causam non habet. Tunc autem rationabilem non habet causam, cur fiat, si quid a Deo dispositum praepediri necesse esset, si illud contingeret. Saepe itaque decepti dicimus, quia bonum est nos hoc uel illud facere, quod faciendum esse ab omnibus censetur. Sed cum a diuina dissentiat ordinatione, per errorem mentimur, sed mendacii rei non sumus ita opinantes, ut dicimus. Qui etiam saepe per errorem multa nobis minime profutura in oratione petimus, quae diuina dispositione commodissime nobis a Deo denegantur, qui melius quam nos ipse, quid nobis sit necessarium, agnoscit. Unde praecipuum est illud Veritatis documentum, quo cum oratione semper Deo dicendum est: "Fiat uoluntas tua." Haec, nisi fallor, in praesentiarum satis est me dixisse ad ostendendum uidelicet, qualiter nomen boni est intelligendum, quando pro re bona simpliciter sumitur, uel quando etiam rerum euentibus, uel quae a propositionibus dicuntur, applicatur. Quod quia ex inquisitione summi boni pendebat, si quid superest, quod de ipso ulterius quaeri censeas, licet te subinferre uel ad reliqua festinare ...